دانشنامه گردشگری نی‌ریز

مسجد نظر بیگی (امام حسن کنونی) در حاشیه خیابان آیت‌الله طالقانی واقع‌شده و از مساجد تاریخی نی‌ریز است. این مسجد پیش‌ازاین از چند بخش تشکیل‌شده بود که در فصول گوناگون از هر بخش آن به‌طور جداگانه برای انجام نماز یومیه، مراسم ایام ماه مبارک رمضان و شب‌های قدر و سایر کارهای دینی و اسلامی استفاده می‌شد یا به‌عبارت‌دیگر مسجد بخش‌های بهاره، تابستانه، پاییزه و زمستانه داشته است.

۱- مسجد دارای تعدادی ستون زیبا از سنگ یکپارچه بود که به طرز زیبایی حجاری و تراشیده شده بود. در حال حاضر پنج ستون سنگی آن کنار درِ ورودی مسجد زیر گلدسته مسجد کار گذاشته‌شده است. 

این مسجد از ۲ شبستان تشکیل‌شده بود که یکی از آن‌ها برای انجام فرایض دینی در پاییز و زمستان به کار می‌رفت که ارتفاع سقف آن کوتاه‌تر بود و دیگری در بهار و تابستان مورداستفاده قرار می‌گرفت که ارتفاع سقفش بلندتر بود. مسجد اصلی را مرحوم نظربیگ بناکرده بود و گویا قسمتی از مسجد را نیز مسعود الدوله حاکم نی‌ریز  فرزند آصف الدوله والی فارس ساخته بود. وی داماد امیر فتحعلی‌خان حاکم نی‌ریز (متوفی ۱۳۱۲ هـ. ق)(۱) ملقب به امین‌الرعایا بود و همسرش نزهت‌الملوک نام داشت که زنی فهمیده و با درایت بود. شهاب شیخ‌الاسلام نی‌ریز می‌گوید:

ای راستی آن خانم باعقل و مدبر 

چون شد که فرورفت در این مرحله غور (۲)

مسعود زمان را زِ چه محبوس نمودند

چون شد که چنین شد به چه آئین و چه دستور 

۲- یک قطعه زمین به نام باغچه نیز در سمت شمال مسجد واقع‌شده بود که بخشی از آن گود و قسمتی از آن مسطح بود. در حال حاضر تمام آن قطعه زمین مسطح شده و در ایام محرم و صفر، هیئت عزاداران قطرویه‌ای‌های مقیم نی‌ریز برای مراسم عزاداری از آن استفاده می‌کنند. سرهنگ افراسیاب پرویزی فرزند مرحوم اقبال فرزند پرویز دراین‌باره می‌گوید: این قطعه زمین در مالکیت پدربزرگ مرحومم بوده که با صحبتی که مرحوم حجت‌الاسلام حاج سید هدایت الله فقیه و آیت‌الله حاج سید محمد فقیه امام‌جمعه نی‌ریز با وی کردند این قطعه زمین در اختیار مسجد گذاشته شد.

۳- در سمت جنوب جلو مسجد، حیاط مسجد قرار داشت که بعضی‌اوقات در تابستان محل برگزاری نماز صبح و مغرب و عشاء و انجام سایر امور دینی بود.

۴- در سمت جنوب حیاط مسجد یک حوض بود که در مسیر جدول آب واقع‌شده بود. این حوض بیشتر اوقات سال پر از آب بود و برای وضو گرفتن از آن استفاده می‌شد.

۵- در حیاط مسجد کنار جدول یک اصله درخت اهل (اهر) تنومند و قوی، سر به فلک کشیده و با طراوت وجود داشت که هنگام تجدید بنای مسجد قطع شد.

۶- یک جدول آب نیز در بخش جنوب حیاط مسجد قرار داشت که آب کاریزهای شادابخت (کتویه، سیف‌آباد، غیاث آباد، محمدآباد، جلال‌آباد، فیض‌آباد، شادابخت) و خبار بیشتر اوقات از آن عبور می‌کرد.

این جدول آب از شرق به سمت غرب شهر نی‌ریز امتداد داشت و از جلو مسجد حاج مهدی و برکه شیر... و گاراژ میز مسی (میرزا مسیح رجایی) و کوچه خواجه‌ها و کوچهٔ عنابی عبور می‌کرد تا به میان دو قلعهٔ حاج حسین و محمود خان می‌رسید و در اینجا به چند بخش تقسیم می‌گردید.

  یک بخش از این جدول آب به سمت شمال و  به‌طرف سد بسکی در محله کیان و دیگری به سمت قلات‌ها و... برای مشروب کردن باغ‌ها و زمین‌های زراعتی ادامه می‌یافت؛ آب این جدول از چند شترگُلو (۳) نیز عبور می‌کرد.

۷- مسجد نظر بیگی در سال ۱۳۴۸ خورشیدی به همت آیت‌الله حاج سید محمد فقیه امام‌جمعهٔ کنونی نی‌ریز و با کمک خیرین تجدید بنا گردید و به نام مسجد امام حسن تغییر نام یافت.

مرحوم حاج غلامرضا سروی فرزند یوسفعلی نقل می‌کند: کاشی‌کاری‌های محراب و بقیهٔ جاهای دیگر مسجد توسط استاد اکبر مستوری انجام گرفت و درها و پنجره‌های مسجد نیز توسط افراد خیر و نیکوکار نی‌ریز تهیه گردید که اسم بانی بعضی از اهداءکنندگان روی آن‌ها نوشته‌شده است. مسجد امام حسن در حال حاضر دارای کتابخانه و یک باب مغازه است و بخشی از مسجد نیز دوطبقه بنا گردیده است. بنا بر شنیده‌ها این مسجد یک‌بار هم توسط خانم نزهت‌الملوک دختر فتحعلی‌خان که همسر مسعود الدوله حاکم نی‌ریز بود، تعمیر شده است «به نقل از نوشتهٔ عمان شاعر و نویسنده نی‌ریز»(۴)

امامان جماعت مسجد نظر بیگی سابق

روحانیان مختلفی در طول سال‌های متمادی امامت نماز جماعت مسجد را عهده‌دار بوده‌اند که بدون در نظر گرفتن تقدم و تأخر نام آن‌ها در زیر بیان می‌شود:

۱- آیت‌الله شیخ جواد عالمی بود متقی و پارسا که دارای علم زیادی بود. گفته‌شده نزهت‌الملوک که برای زیارت عتبات عالیات رفته بود از آیت‌الله شیخ جواد استهبانانی دعوت کرد تا به نی‌ریز بیاید. وی همچنین هزینه‌های زندگی او را نیز تقبل کرد. (۵) آیت‌الله شیخ جواد دعوت وی را قبول کرد و نزدیک به چهار سال از اواخر عمر خود را در این شهر گذراند و کتاب جامع‌المقدمات عربی و... را تدریس کرد و به رتق‌وفتق امور دینی مشغول شد و امامت جماعت مسجد نظر بیگی را بر عهده گرفت و به ارشاد مردم پرداخت. مرحومان شیخ احمد و شیخ محمد از فرزندان شیخ جواد می‌باشند. قبر وی در خاکستان محله کیان (گیا) کنار مزار شاعر و خوشنویس معاصر نی‌ریز میرزا محمدرضا عمان فرزند حاج میرزا آقا (بناکننده مسجد حاج‌میرزا آقا در محله شیخ علی قاضی) فرزند لطف‌الله در حیاط مدرسهٔ راهنمایی بنت‌الهدی در سمت جنوب غربی واقع‌شده است، اما متأسفانه در اوایل انقلاب سال ۵۷، سنگ‌قبر این دو بزرگوار در گود ملخی انداخته شد (۶)

۲- مرحوم آیت‌الله سید محمد پیش‌نماز

۳- آیت‌الله سید محمد فقیه امام‌جمعه کنونی نی‌ریز

۴- مرحوم آیت‌الله حاج سید علی فقیه برادر امام‌جمعه نی‌ریز

چندین نفر مسجد نظر بیگی را تعمیر کرده‌اند که اسامی آن‌ها به شرح زیر است:

۱- خانم نزهت‌الملوک دختر فتحعلی‌خان نی‌ریزی همسر مسعود الدوله حاکم نی‌ریز فرزند آصف الدوله والی (استاندار فارس).

۲- مسعود الدوله حاکم نی‌ریز و داماد فتحعلی خان که گویا ایشان مسجد نظر بیگی را توسعه هم داده‌اند.

۳- امیر فتحعلی‌خان حاکم نی‌ریز که در سال ۱۲۷۲ خورشیدی رخ در نقاب خاک کشید و چندین دوره یا به دیگر سخن چندین سال غیرمتوالی حاکم نی‌ریز شد که در دورهٔ حکومتش بارها عزل و نصب و حتی مؤاخذه و تنبیه نیز شد. وی نیز مسجد نظر بیگی را تعمیر کرده است. 

پی‌نوشت:

۱- وقایع اتفاقیه: مجموعهٔ گزارش خفیه نویسان انگلستان

۲- تذکره سازگار تألیف سازگار- خلیل

۳- شتر گلو: راه‌آب زیرزمینی که از دو سوی رودخانه یا نهر یا جاهای گود همچون دو چاه تعبیه کنند و آن دو را از زیر رودخانه یا... به هم بپیوندند تا آب از یک سمت فرورود و از سمت دیگر بالا آید. (فرهنگ معین)

۴- یادداشت‌های مرحوم محمدرضا عمان شاعر و نویسنده نی‌ریزی. 

۵- کتاب یادنامهٔ آیت‌الله حاج سید محی‌الدین فال اسیری، تألیف مرحوم آیت‌الله حاج سید فخرالدین فال اسیری، ص ۱۸۸

۶- نقل از افراد سالخورده و کهن‌سال نی‌ریزی