آتشکده‌ی بهرام، آرمیده در کنار بختگان: : دانشنامه گردشگری نی‌ریز

نوشته‌ها

به استناد صفحهٔ ۱۷۹ تاریخ ایران، تألیف حسن پیرنیا و عباس اقبال آشتیانی، در زمان اَرْدَوان آخرین پادشاه اشکانی در سال ۲۰۰ میلادی، بابک فرزند ساسان در شهر خیر کنار دریاچهٔ بختگان حکومت داشته است. به نوشتهٔ «خواندمیر» در صفحهٔ ۲۲۳ جلد اول کتاب «حبیب السیر»، همین بابک حاکم خیر، فرزندی شجاع و دلیر داشته است به نام اردشیر که در سال ۲۲۴ میلادی بر اردوان آخرین پادشاه اشکانی شوریده و او را شکست داده و سلسلهٔ ساسانیان را بنیاد گذاشته است.

«اردشیر پس از پیکارهای سخت، و از میان بردن اردوان و هنگام بازگشت از کرمان به پارس به راه شهر گور مرکز اردشیرخوره به کنار دریای استخر (دریاچهٔ بختگان) می‌رسد، سپاس ایزد می‌گذارد و به فرمانش آتشکدهٔ بهرام را در حدود سال ۲۲۶ میلادی [یعنی حدود ۱۷۸۰ سال پیش] در آن جا بنا می‌کند.»(۱(

چهارطاقی خیر

در باغ دراز ماهْ‌فَرُخانِ خیر و به فاصلهٔ ۱۲۰۰ متری این روستا به طرف نی‌ریز، یک چهارطاقی وجود دارد. از بازماندهٔ پایه‌های تاق‌های دیگر بر ارکان این چهارتاقی می‌توان پی برد که نه تنها این چهارتاقی ساخته شده، بلکه این بنا به صورت یک مجموعهٔ ساختمانی احداث گردیده است.

این چهارتاقی متعلق به دورهٔ ساسانیان است و از آن به عنوان آتشکده استفاده می‌نموده‌اند.

شاید این چهارتاقی، «گاهنبار، گاه‌شمار» و یا گور یکی از بزرگانِ گذشته باشد.

اطراف این چهارتاقی قبلاً گورستان بوده که اکنون به باغ و زمین زراعی تبدیل شده است. کشاورزان خیر که بعضی از تپه‌های پیرامون این چهارتاقی را جهت کشاورزی تسطیح می‌نمایند، به خمره‌های بزرگ و اشیاء باستانی دیگری برخورد می‌کنند.

«برخی از محلی‌ها از پدران خویش نقل می‌کردند که این بنا به اعتقاد گذشتگان‌شان «قبر مادر اردشیر» خوانده می‌شده و مورد احترام اهالی بوده و به ویژه طوایف عرب به هنگام عبور از ناحیهٔ خیر بنا به نذر یا نیازی که داشتند، برهنه‌پا دور آتشکده طواف می‌نمودند و قربانی می‌کردند».

در گذشته این آتشکده در نوع خود جالب‌ترین اَبنیهٔ ساسانی بوده و به طرز حیرت‌انگیزی به ویژه از نظر محیط داخلی، تاکنون سالم مانده است. گنبد آن به صورت «قوس کلیل» می‌باشد و در نهایت زیبایی و ظرافت ساخته شده است و شاید نمونهٔ سالم و منحصر به فرد آن در ایران باشد. این طرز سقف‌بندی از لحاظ شناخت معماری اشکانی - ساسانی شایان اهمیت است و تداوم این نوع معماری بعدها در بیشتر بناهای اسلامی در ایران دیده می‌شود. کادربندی سقف ایوان‌های طبقهٔ دوم مدرسهٔ خان شیراز که در سال ۱۰۲۴ به امر امامقلیخان والی فارس بنا شده است به طرز شگفت‌انگیزی پس از گذشت حدود ۱۳۵۰ سال از بنای آتشکده ادامهٔ شیوهٔ معماری اشکانی - ساسانی در معماری اسلامی می‌باشد.

شاید یکی از دلایل سالم ماندن این بنا این باشد که تا حدود قرن پنجم و شاید بیشتر، آتش آن دایر بوده است. چه، استخری راجع به پارس در قرن چهارم گوید: «هیچ شهر و ناحیت بی‌آتشکده نیست و آن را حرمت دارند. هیچ ناحیتی و روستایی نیست که نه در او آتشگاهی هست.»(۲(

آتشکدهٔ بهرام علاوه بر این که در طول دوران ساسانی مورد توجه مردم و شاهان ساسانی بوده، در دوران اسلامی نیز از اقبال و معروفیتی تمام در میان مردم که تازه مسلمان شده و یا هنوز بر کیش زردشتی بوده‌اند، برخوردار بوده و بنای آن را به دارا (داریوش کبیر) منسوب می‌دانسته‌اند. در جغرافیای مجهول‌المؤلف حدودالعالم در وصف شهرهای اطراف دریاچهٔ بختگان راجع به آتشکدهٔ «خیر» چنین آمده است:

«کمین، سروآب، مزیرگان، شهربابک، خره و کیس این همه شهرک‌هایی‌اند اندر میان کوه، سردسیر، جایی با هوایی درست و نعمت بسیار، و اندر خره یکی آتشکده است کی آن را بزرگ دارند و زیارت کنند و بنیاد او دارا نهاده است.»(۳)

چهارتاقی باقی‌مانده خوشبختانه هم چنان پایدار و استوار ایستاده است و به صورت یک ساختمان چهارگوش با اندازه‌های برابر خودنمایی می‌کند.

اندازهٔ هر یک از دیوارهای بیرونی آتشکده ۷۲۸ سانتی‌متر یعنی ۷ گز (۷۲۸=۷*۱۰۴ سانتی‌متر) و کُلُفتی دیوارها یک گز (۱۰۴ سانتی‌متر) است. محیط داخلی آن ۲۰=۵+۵+۵+۵ گز است و طول داخلی دیوارها ۵ گز (۵۲۰=۵*۱۰۴ سانتی‌متر) و مساحت داخلی آن ۲۰/۵ ضربدر ۲۰/۵ مساوی ۰۴/۲۷ مترمربع می‌باشد.

این چهارتاقی دارای یک در ورودی از سمت شمال خاوری با دو جان‌پناه ۱ گزی در دو طرف بیرونی آن است و دهنهٔ آن یک گز (۱۰۴ سانتی‌متر) و بلندای آن ۲ گز (۲۰۸ سانتی‌متر) می‌باشد و بر سر در ورودی آن ایوانکی که دو سکو در دو طرف داشته است ساخته شده است. برآمدگی ایوانک از دیوار ۹۵ سانتی‌متر است.

بلندای دیوارهای داخلی از کف تا ترنبه‌های (ترنج) پاطاق ۲۰/۲ متر می‌باشد. بلندای مرکز سقف گنبد تا کف بنا ۵ گز (۵۲۰=۵*۱۰۴ سانتی‌متر) است. قوس دایرهٔ گنبد حدود ۱۰ سانتی‌متر از بالاترین نقطهٔ سقف پنجره شروع می‌شود.

گنبد که به شکل قوس کلیل زده شده، دارای چهار ترنبه با بلندی حدود ۲ متر از پاتاق می‌باشد و چهار لچکی کوچک بر روی چهار ترنبه قرار داده‌اند که گنبد هلالی میانی را بر آن‌ها ساخته‌اند.

سقف میانی با آجرهای ساسانی برون‌پوشی شده و به علت از میان رفتن بخشی از اندود ضخیم ساروجی آن، تعدادی از آجرهای بام گنبد میانی کنده شده است به طوری که سوراخی به اندازهٔ یک بشقاب در قسمت جنوبی آن حاصل آمده است که چنانچه مرمت نشود این ویرانی افزایش می‌یابد.

سقف داخلی از نظر کادر بندی و شکنج‌های به کار رفته در آن شایان اهمیت و توجه است.

در وسط دیوارهای جانبی، دو پنجرهٔ هم‌اندازه با طاق جناقی ضربی به پهنای ۵/۱ گز (۱۵۶ سانتی‌متر) و بلندای آن ۱۸۲ سانتی‌متر روبروی هم تعبیه شده است. کف این پنجره‌ها تا کف آتشکده یک گز بلندتر است. این دو پنجره در جهت‌های جنوب خاوری و شمال باختری قرار دارد. از پنجرهٔ شمال باختری دریاچهٔ زیبای بختگان به خوبی قابل دیدن است.

در روبه‌روی در ورودی و در داخل دیوار جنوب باختری محرابی زیبا با سقفی قوسی شکل و در حدود ۴۰ سانتی‌متر بالاتر از کف آتشکده ساخته‌اند. بلندای این محراب از کف تا سقف، دو گز (۲۰۸=۱۰۴*۲ سانتی‌متر) و پهنای آن ۱۱۸ سانتی‌متر و عمق آن نیم گز (۵۲ سانتی‌متر) می‌باشد.

در ترنبهٔ ضلع جنوب باختری و در دیواره‌ی سمت چپ محراب، طاقچه‌ای به بلندی ۳۲ و پهنای ۲۵ و عمق ۲۶ جاسازی شده است که احتمالاً برای نهادن کتاب یا شمع و پیه‌سوز مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

مصالح به کار رفته در این آتشکده، همه از سنگ و ساروج و آجر و گچ است.»(۴)

پی‌نوشت‌ها:

۱- کارنامه‌ی اردشیر بابکان، ترجمه‌ی دکتر بهرام فره‌وشی، چاپ دانشگاه تهران.

۲- مسالک و الممالک، استخری، صص ۹۷ و ۱۰۶.

۳- حدود العالم من المشرق الی المغرب، مجهول‌المؤلف، صص ۱۳۵ و ۱۳۶.

۴- نگاه کنید به: بررسی‌های تاریخی، مجله‌ی تاریخ و تحقیقات ایران‌شناسی، شماره‌ی ۵، سال یازدهم، آذر و دی‌ماه ۱۳۵۵، صص ۱۹ و ۲۰ و ۲۱ و ۲۲، عباس گَروسی.