دانشنامه گردشگری نی‌ریز

نوشته‌ها

مسجد جامع نی‌ریز قدیمی‌ترین مسجد یک ایوانهٔ ایران

همان‌گونه که هر شخصی شناسنامه‌ای دارد که هویّت وی را می‌نماید، هر شهری هم شناسنامه‌ای دارد که هویت و سیمای آن را نشان می‌دهد؛ میراث‌های فرهنگی شناسنامهٔ شهرهایند. شهرهای کهن‌سال، شکوه و عظمت و تاریخ خود را در آینهٔ یادمان‌های تاریخی و فرهنگی، دیداری و مجسّم می‌سازند.

نی‌ریز، کهن شهری از شهرهای دیرینه سال ایران، نیز دیرینگی و قدمت خود را با آثار درخشان به‌جامانده از سده‌های پیش اثبات می‌کند. میراث‌های تاریخی و فرهنگی این شهر، به‌طورکلی، به دودسته تقسیم می‌شود: دستهٔ نخست مواریثی است که در زمرهٔ تاریخی‌ترین میراث‌های فرهنگی این مرزوبوم کهن، به شمار می‌آید و ارزش ملّی دارد؛ دستهٔ دیگر یادگارهایی است که عمرشان به‌اندازهٔ دستهٔ نخست نیست امّا در حدّ خود، ارزش تاریخی و باستان‌شناختی دارند و قابل‌سنجش با مواریث فرهنگی شهرهای هم‌جوار و منطقه است.

مسجد جامع کبیر در شمار میراث‌های فرهنگی گروه نخست است. این یادمان شکوهمند و غرورآفرینِ نیاکانِ روشن‌ضمیر ما، که یزدان بزرگ آن را از گزند اهریمن و دوستان اهریمن پاس دارد، امروزه تنها از آنِ نی‌ریز و مردمان فرهیخته‌اش نیست بلکه از آنِ تاریخ هنر معماری و ذوق مردم این مرزوبوم دیرین است.

دربارهٔ این یادگار، باستان‌شناسان مقالات معدودی نوشته‌اند که به بازگویی کامل آن‌ها نیازی نیست و در اینجا، به نقل خلاصه مطالبی که پیرامون این مسجد، در کتاب «معماری مساجد ایران در سده‌های نخستین اسلامی» اثر «مریم محمدی» آمده، بسنده می‌شود:

«مسجد جامع نی‌ریز قدیمی‌ترین مسجد یک ایوانهٔ ایران است که به تأثیر مستقیم بناهای ساسانی ساخته‌شده است. عنصر اصلی پلان ^(۱) این مسجد را یک ایوان عمیق (به عمق  ۱۸ و عرض ۷/۵ متر) تشکیل می‌دهد که تا دیوار پشتی که محراب در آن قرارگرفته، ادامه می‌یابد. در برابر این ایوان، صحن مستطیل شکلی وجود دارد که رواق‌ها و ایوان شمالی آن در دوره‌های بعد بدان الحاق شده است. همچنین در گوشهٔ شمالی این بنا مناره‌ای که احتمالاً به همان ساخت اولیه مربوط است، قرار دارد که سادگی و استحکام خاصی دارد ...» (محمدی، ۱۳۹۱: صص ۱۳۲-۱۲۹)

محمدی، در بررسی خود بدین نتایج جالب رسیده است:

۱. این بنا (مسجد جامع کبیر نی‌ریز) اولین مسجد یک ایوانی ایران است که بعداً به دو ایوانی تبدیل‌شده.

۲. معمار این مسجد با معماری دورهٔ ساسانی آشنایی کامل داشته و در ساخت این مسجد، از این معماری الهام گرفته است.

۳. بناهای قابل‌مقایسه با این ایوان عبارت‌اند از: ایوان کاخ فیروزآباد، طاق‌های سنگی دورهٔ ساسانی و در سطح بالاتر طاق کسری در تیسفون» (همان)

هدف نگارنده از نقل این عبارات، یادآوری و تذکر این نکته است که مسجد بزرگ شهر ما، چنان‌که باستان‌شناسان نوشته‌اند، ارزش تاریخی و باستان‌شناختی فراوان دارد و ازاین‌رو دیدار این پیرِ خجسته منظر و نگاهداشت و مرمت آن، حتی با خشتِ جان خویش، از بایستگی‌های مردم فرهنگ دوست نی‌ریز است.

باری، کتیبه‌ها و سنگ گورها از دیگر مواریث فرهنگی شهر نی‌ریز هستند که متأسفانه در یافت و نگاهداشت و مرمت آن‌ها، هیچ کوششی صورت نگرفته است.

کتیبه‌ای که نگارهٔ (تصویر) آن را در این صفحه می‌بینیم، متعلّق به مسجد سلطانی (واقع در کوچهٔ بالا) است که ظاهراً، قدمت آن به چندین سده می‌رسد و ارزش باستان‌شناختی و میراثی دارد؛ چه گفته می‌شود که مسجد سلطانی کوچهٔ بالا و دو مسجد سلطانی دیگر (مسجد فخاران و مسجد امام‌زاده) که همگی رو به خاورند و ظاهراً نقشهٔ واحدی داشته‌اند، در روزگار خلافت عمر بن عبدالعزیز، بناشده‌اند.

کتیبهٔ مسجد سلطانی کوچهٔ بالا، تکه‌تکه شده و بخش‌هایی از آن نابودشده است. باوجوداین، امید است که باستان‌شناسان، قدمت آن را مشخص سازند و ادارهٔ میراث فرهنگی، به مرمت و نگاهداشت آن همت گمارد.

سنگ گورهای قبرستان‌های قدیم نی‌ریز نیز کمابیش ارزش فرهنگی دارند. پاره‌ای از این سنگ گورها، چنان‌که استاد فقید ایرج افشار، نوشته‌اند، در مقیاس ملّی بی‌نظیر و یگانه‌اند و بی‌گمان، یافت، مرمت و نگاهداشت آن‌ها، به غنای گنجینهٔ میراث فرهنگی نی‌ریز، خواهد افزود.

گرمابه‌های حاج محمدحسن و شیر و محله، میراث‌هایی‌اند که در دستهٔ دوم مواریث فرهنگی نی‌ریز قرار می‌گیرند.

امید که میراث فرهنگی در نی‌ریز از درجهٔ نمایندگی به سطح اداره ارتقاء یابد تا با تخصیص بودجهٔ بیشتر، یادگاری‌های فرهنگی و به‌ویژه مسجد جامع کبیر و گلدستهٔ بلند زیبایش همچنان در آینده و آینده‌ها، چشم‌نواز و سرافراز باشند.

 پی‌نوشت

۱. پلان: نقشه، طرح و نقشهٔ ساختمان

 منبع

 محمدی، مریم (۱۳۹۱). معماری مساجد ایران در سده‌های نخستین اسلامی. تهران: امیرکبیر

نام:
ايميل:
وب:
شماره امنيتي: