دانشنامه مردم‌شناسی نی‌ریز

نوشته‌ها

پیشینه تاریخی و شناخت شاهسَوَن‌ها

شاید خیلی از ما در بسیاری از جاها با افرادی ارتباط داشته باشیم که آن‌ها را به نام شاسوند، شاسوندی، شاهسوند و یا شاهسوندی می‌شناسیم. آیا تابه‌حال به فکر افتاده‌ایم که منشأ و مبدأ این قوم کجاست؟! شاید نوشتار زیر به بسیاری از پرسش‌ها پاسخ داده و اطلاعات جالبی را در اختیار ما قرار دهد که مسلماً می‌تواند برای همگی ما مفید باشد. این نوشتار به قلم استاد محمد کریم زاده در سال ۱۳۵۲ خورشیدی نگاشته شده است که در زیر می‌خوانید.

اشاره: ارتفاعات اهر و مشکین‌شهر و کناره‌های رود ارس و بعضی دیگر از نقاط آذربایجان خاوری، مسکن کوچ‌نشینان و روستائیانی است که شاهسون نامیده می‌شوند.

این گزارش کوششی است برای شناخت چگونگی پیدایی شاهسون‌ها و پراکندگی آنان در گوشه و کنار ایران و گریزی به چندوچون پدیداری و سکونت شاهسونان فارس در حوالی دریاچهٔ بختگان. با این امید که این گزارش با همهٔ کوتاهی آغازی باشد برای پژوهش‌های بیشتر از جانب محققان در جهت شناختن و شناساندن شاهسونان ایران.

*   *   *

پیشینهٔ تاریخی شاهسونان، به زمان پادشاهان صفوی می‌رسد. نویسندگان تواریخ و سفرنامه‌ها در این قول معتقدند که شاه‌عباس بزرگ برای کاستن نفوذ و نیروی حکمرانان، سی‌ودو طایفهٔ قزلباش که در آن روزگار تمشیت و ادارهٔ همهٔ امور مملکت را در دست داشتند و قدرتی بزرگ و خودکامه در برابر پادشاه بشمار می‌آمدند، به ایجاد سپاهی مجهز و منظم در یک دستهٔ پیادهٔ تفنگ‌دار و یک دستهٔ سواره همت کرد.

علی‌الظاهر، بهانهٔ آن پادشاه از تشکیل و تجهیز این قشون، پدید آوردن نیرویی رزم‌آور و ورزیده در برابر قوای «ینکیچری» دولت عثمانی بود؛ اما هدف واقعی و پنهانی وی مقابله با امرای خودسر و نافرمان قزلباش و از میان برداشتن قدرت و اعتبار ایشان بشمار می‌آمد.

هیچ‌یک از تاریخ‌نویسان و سفرنامه پردازان روزگار صفوی از دودسته سپاهی که شاه‌عباس برای درهم کوبیدن قدرت امرای قزلباش پدید آورد به نام «شاهیسیون» یا «شاهسون» یاد نمی‌کنند. بلکه به‌وضوح در نوشته‌های خود دسته‌ای از آنان را «غلامان شاهی» و دستهٔ دیگر را «تفنگ‌داران» می‌نامند و می‌نویسند که افراد دستهٔ غلامان یا «غلامان خاصه شریفه» بیشتر از طوایف گرجی و چرکس و ارمنی برگزیده می‌شوند و رئیس ایشان را «قوللر آقاسی» می‌گویند و می‌افزایند که آن دستهٔ دیگر یعنی تفنگ‌داران از روستائیان ورزیده- و گاه شرور- و رعایای ولایات مختلف ایران انتخاب می‌شوند و مانند غلامان از خزانهٔ دولت مواجب می‌گیرند و «هنگامی‌که جنگی در کار نیست به کشت و زرع» در ولایات و بلوکات اشتغال می‌ورزند؛ اما وقتی‌که جنگی درمی‌گیرد و به وجود آنان نیاز می‌رود «فوراً به خدمت حاضر می‌شوند». رئیس این گروه از سپاهیان تفنگچی، آقاسی نام دارد.

با اشاره‌های آشکار و صریحی که نویسندگان تواریخ و سفرنامه‌های زمان صفوی به نام و طبقه و اصل و نسب سپاهیان ویژهٔ شاه‌عباس می‌نمایند جای هیچ تردیدی نمی‌ماند که در آن روزگار دسته‌ای از آن قشون را تفنگ‌داران و دسته‌ای دیگر را غلامان یا قوللر می‌خواندند و عنوان شاهسون بر هیچ‌کدام از آنان اطلاق نمی‌شده است. پژوهش بیشتر در این زمینه نشان می‌دهد که اصطلاح شاهی‌سیونی و شاهی‌سیون- که سابقهٔ آن به روزگاری پیش از تولد و سلطنت شاه‌عباس و تشکیل آن دودسته قشون می‌رسد- در دوران صفویان مفهومی غیر از سپاهیان ویژهٔ شاه‌عباس دارد و از آن معنای دوستاری شاه و فداکاری و جانبازی درراه او برمی‌آید. یکی از پژوهشگران آگاه تاریخ صفویان در این زمینه چنین می‌نگارد: 

«چیزی که تمام طوایف گوناگون قزلباش را در زمان شاه اسماعیل صفوی به یکدیگر پیوسته و به‌صورت نیروی واحدی درآورده بود، شاهیسیونی یا دوستداری شاه و فداکاری و جان‌فشانی درراه مقاصد مقدس آن مرشد کامل، یعنی جهاد با کفار و ترویج مذهب شیعه اثناعشری و تقویت و تحکیم سلطنت نوبنیاد صفوی بود. تاجری ایتالیائی که در آغاز کار شاه اسماعیل در ایران بوده است، درباره ارادت و ایمان و فداکاری طوایف قزلباش نسبت به آن پادشاه می‌نویسد: تابعان این صوفی (شاه اسماعیل) خاصه لشگریانش او را مانند خدائی ستایش می‌کنند. برخی از ایشان بی‌سلاح به جنگ می‌روند و معتقدند که مرشد کامل، نگاهبان و مراقب ایشان است.

با توجه به اینکه فرمانروائی صفویان در آغاز روی کار آمدنشان دارای جنبهٔ پیشوائی و انگیزهٔ مذهبی بود و «صوفیان قزلباش، شاه اسماعیل را مانند پدرش شیخ حیدر و نیاکان او پیشوای مذهبی یا به‌اصطلاح خود مرشد کامل می‌دانستند»؛ این فداکاری و جانبازی یا شاهیسیونی درراه آن پیشوایان مذهبی پذیرفتنی است.

اما باگذشت زمان این اصطلاح که نخست انگیزه‌ای برای یکپارچگی و همبستگی سی‌ودو طایفهٔ قزلباش و همراهی و یاوری صادقانهٔ آنان با شاهان صفوی برای گسترش دامنهٔ پیروزی‌ها و ترویج مذهب شیعه بود، معنائی دیگر به خود گرفت و به‌صورت دستاویزی برای گریز از خشم شاه یا اظهار پشیمانی و طلب مغفرت از خیانت به درگاه وی درآمد. به همین سبب در تواریخ صفوی مضامینی ازاین‌دست بسیار می‌بینیم که شاهزاده‌ای به هنگام اختلاف با امرای قزلباش برای ایجاد تفرقه و آشوب در میان سپاهیان ایشان «فرمان داد شاهیسیون کنند» یعنی در شهر جار بزنند که: «هرکس که فرمان‌بردار و هواخواه دودمان صفوی است بر در دولت‌خانه حاضر گردد.» و درکارآئی این حربه می‌خوانیم که چون «طوایف ... صلای شاهیسیونی شنیدند، تزلزل در ارکان جمعیت ایشان افتاد...». 

مفهوم اخیر شاهیسیونی نیز باگذشت زمان دست‌خوش دگرگونی شد و تعبیر امروزی، از آن برخاست.

این تعبیر یعنی اینکه شاهسونان را بازماندگان سپاهیان ویژهٔ شاه‌عباس می‌دانیم، معنائی است که پس از انقراض سلسلهٔ صفویان از جانب مردم شهرنشین و مورخان در مورد دسته‌ای از قشون ویژهٔ شاه‌عباس عنوان گردید و بعدها «به کلیه کوچ‌نشینان آذربایجان اطلاق شد ...».

نویسندگان روزگار قاجار و زمان ما دربارهٔ چگونگی تشکیل سپاهیانی بنام شاهسون مطالبی کم‌وبیش همسان دارند و یادآور می‌شوند که چون «جمعی از نمک‌به‌حرامان قزلباشیه بر شاه‌عباس خروج کرده پای جرئت و جسارت پیش نهادند، شاه فرمود شاهسون گلسون یعنی هرکه شاه را دوست دارد بیاید (!) لذا از هر فرقه آمده طاغیان شاه را شکست دادند پادشاه آن جماعت را شاهسون نام نهادند. در میان آن طایفه، طوایف مختلفه است. مسکن ایشان در ملک منان و آذربایجان و عراق و فارس و قلیلی در خراسان و کابل و کشمیر سکونت دارند».

 پاورقی‌ها 

* «لفظ ینکیچری ترکی است. ینکی به معنی جدید و چری مخفف چریک است، به معنی لشکر» تاریخ ایران، تألیف سرجان ملکم، جلد اول، صفحه ۲۰۶.

** اشارهٔ صاحب فارسنامه ناصری ضمن آنکه نام اصلی و نسب تیرهٔ شاهسون فارس را روشن می‌کند، تلویحاً این معنی را می‌رساند که تفنگچیان ولایت فارس یعنی قشونی که شاه‌عباس به‌عنوان ذخیره در آن ولایت فراهم آورده بود پس از انقراض سلسلهٔ صفوی شاهسون نامیده شد.

 قسمت دوم این مقاله را در بخش شاهسَوَن‌های فارس (قسمت دوم) بخوانید.

نام:
ايميل:
وب:
شماره امنيتي: