دانشنامه مشاهیر نی‌ریز

نوشته‌ها

     قطب ‏الدین یکى از بزرگترین و فعّال‏ ترین اقطاب سلسله ذهبیه بود، و مى‏توان گفت افکار و اندیشه ‏هاى او تحوّلى دوباره در این سلسله ایجاد کرد، تا آنجا که او را محیى و مجدد بزرگ طریقه ذهبیه خوانده ‏اند . نکته شایان ذکر این است که هر چند برخى از بزرگان این طریقت که بعد از او طلایه‏ دار این مکتب شدند، آثار بسیارى پدید آوردند، امّا آن نوشته‏ ها عمق معنى و محتوایى آثار سیّد را نداشت. او را «قدوه الاولیاء الشامخین»، «عمده العلماء الراسخین»، «مستودع علوم النبیین» ، «قطب‏المحققین»، «فخرالالهیین» ، «نادره دوران»  و «شیخ عالم»  توصیف کرده و گفته ‏اند که جامع معقول و منقول بود .
    از خصوصیات برجسته و مهّمِ او آن بود که جامعِ علوم منقول و معقول و پیونددهنده علوم ظاهرى و باطنى بود. این امر سبب شد که در دوره ‏اى که تضاد و اختلاف میان متشرعان و فقیهان با متصوفه به اوج خود رسیده بود، این طریقت و عارفانِ این سلسله از طعن و کینه تا حدّى در امان بمانند. او با وجود سعى در نشر معارف صوفیه، همواره در جاده شریعت، مستقیم و راسخ و پابرجا بود ؛ با وجود این از اتهام و افتراى اهل ظاهر مصون نماند و چنانکه خود گفته، او را به صوفیگرى و فساد عقیده متّهم کردند و یکى از علل هجرت خود را به نجف اشرف دور شدن از اتهامات و افتراها برشمرده است:
سمعت لئاما کاذبین قد افتروا                              علىّ بلا علم بمحض الحماقه
قد اتّهمونى بالتّصوف و افتروا                               علىّ و اذونى بغیرالمحجّه
                                                            *
لقد ظلمونا بافتراء لسانهم                                  بان نسبونا فى فساد العقیده
                                                            *
 لکى لایبالوا من اقاویل بعضهم                            بما نسبونى من فساد العقیده     
على‏رغم اینکه قطب ‏الدین در آغاز تحصیلش، به فراگیرى فلسفه روى آورده بود و با وجود انتسابش به حکمت، طریق متداول حکماى عصر را نمى‏ پسندید و حتّى بعدها که به عرفان تمایل یافت، به شدّت با فلسفه و فیلسوفان به مخالفت برخاست.
لقد کنت دهرا طالبا ماطلبته                               کما انت فى منهاج علم الدّراسه
فلمّا شرعنا فى المسیر بجهدنا                          دخلنا طریق الحکمه الفلسفیّه
لقینا اولى فضل کثیر و لم نجد                            لدیهم سوى ابحاثها الجدلیه
                                                           *
و لم یعبأوا بالفلسفیین اذلهم                             مسافره عظمى بنهج الانابه
و قد اجملوا فى قولهم حیث صرّحوا                    ببطلان تصنیفاتهم فى الضّلاله
و قالوا طریق الفیلسوفین باطل                           و زخرف اقوال خلاف الهدایه
ولکنّ حزب الفلسفیین فارقوا                                طریقه کلّ الانبیاء الاجلّه
*
الا یا طالب العلم انتحلت الفضل تعجیلا              فهل حاسبت ما هذا الّذى حصلت تحصیلا
بفلسفه الفلاسفه ابتغیت الفضل اعواما              فهل القیت فیها قطّ الاّ القیل و القالا
و هل انست ممّا استعملوا بالبحث برهانا           و هل کملت عقلک من کلام القوم تکمیلا   
  او نه تنها فلسفه و فلاسفه را مورد نکوهش و سرزنش قرار مى‏دهد، بلکه طریقِ عارف‏ نماها، عالم‏ نماها و زاهدنماها را که از آنها باعنوان «اشباه اهل الفقر»، «اشباه اهل العلم»، و «اشباه الّذین تزهّدوا» یاد مى‏کند، بر باطل و نادرست مى‏ شمارد و اصل فساد و تباهى یک ملّت و مملکت را متوجّه آنان مى‏داند.
و اشباه اهل الفقر ایضا کثیره                            و قد دخلوا فیهم بمحض الشّباهه
لحشمه دنیاهم و عزّه جاههم                          و تحصیلهم ارزاقهم بالدّنانه
کاشباه اهل العلم فى کلّ مذهب                      لتلک المرادات الّتى فى اللّئامه

                                                        *
و اشباه اهل العلم ایضا کثیره                            کما قد رأینا فى بلاد کثیره
 قطب‏ الدین نور حکمت را در طریق اهل بیت (ع) و عترت نبوت (ع) و تنها راه نجات و سعادت را تمسک به تعالیم الهى اهل بیت دانسته است.
و انّى قد استحکمت معنى سفینه                    تبلّغکم اقلیم دارالسّلامه
سفینتى استنباط انوار حکمتى                          بمنهاج فهم العتره النبویّه
لانى لقد استنبطت من کلماتهم                      جواهر علم الحکمه الیثربیّه
هدایه اهل البیت عند اولى النهى                       سفینه نوح فى بحار الضّلاله
و حکمتهم خیر کثیر لاهلها                                و لاخیر فى یونان عند الهدایه
الا ایّها الطّلاب ولّوا وجوهکم                             الى الحکمه العرشیه الاحمدیّه
تمسّک ایا حیران فى منهج الهدى                      بحکمتنا لاالفکره الفلسفیّه    
 او همچنین به برخى از آثار فیلسوفان مسلمان از جمله اشارات، شفاء و ... اشاره مى ‏کند و نجات و هدایت را در آنها نمى‏ داند و از آنها با عنوانِ «زخرف الاقوال» یاد مى‏کند.
و لیس نجاه فى اشاراتهم و لا                         شفاء صدور فى الحواشى القدیمه
فدع زخرف الاقوال و اعرج الى الهدى                  و حىّ على تصدیق اهل الصّداقه
*
کسى از بحر حکمت دُرّ برآرد                            که حکمت را ز یؤتى الحکمه دارد
بیابد معنى خیرا کثیرا                                       ببیند کشور ملکا کبیرا
پس آنگه نوشد آب زندگى را                             بیابد تا ابد فرخندگى را
الا یا افضل الفضلاء مهلاً                                    رایتُ لستَ للارشاد اهلا
ًجلست على کلّ المدارس بالافاده                    على استحیآء من تلک الوساده
و وحدک کنت متّکئا وقورا                                  و فى التقریر مختالاً فخورا
لقد ابلى شبابک شرح تجرید                           ولم یحصل لنفسک منه تجرید
اضاع العمر حاشیه القدیم                                شغلت بها عن العهد القدیم
و لم تشف الشفاء من الجهاله                          و لم تنج النجاه من الضّلاله
و لم تطلع سوى الخیلآء طالع                            من التّدقیق فى شرح المطالع
نه اینها از فضیلتهاى علیاست                           ولیک اسباب عزّ و جاه دنیاست
نشد لقمان حکیم از شرح تجرید                         ولیکن بود از تقوا و تجرید
حواشىّ قدیمى و جدیدى                                که مى‏خواندى بگو زآنها چه دیدى
اشارات و شفا و حکمه العین                             نمى‏گردد کسى را قرّه‏العین
در اینها نیست نور علم مطلق                           و انّ الظّنّ لایغنى من الحقّ
نه علم است اینکه قال و قیل دنیاست               تمامى سدّ منزلگاه عقبى است
شود آئینه دل بالضّرورت                                     ز بحث قیل و قالش در کدورت
شود ذهن تو اندر شیطنت تند                            ولى عقل تو اندر معرفت کند
علوم فلسفى بحث و جدال است                     مسایل‏هاش اوهام و خیال است
تو عمرى صرف در اوهام کردى                           فضیلت‏هاى را بدنام کردى
فراموشت شد آن عهد قدیمى                       که در وسواس حاشیه قدیمى
نباشد پیش نور عقل افهام                                علوم فیلسوفى غیر اوهام
فضیلت نیست در این قیل و قالش                     بشو از لوح دل بحث و جدالش
بشو اشکال علم فلسفى را                            ببین اشکال حسن یوسفى را
ز بحث فیلسوفیّان چه دیدى                              بگو هرگز به یک برهان رسیدى   
  شایان ذکر است که وى از برخى از فلاسفه که آثارى در موضوعات و مباحث عرفانى داشته ‏اند، به بزرگى یاد مى‏کند .
    قطب ‏الدین طریق عارفان را بر صواب مى ‏داند و معتقد است که چهار سلسله اهل فقر در «امت احمدى» اشتهار دارند، و همه آن چهار سلسله به امیرالمؤمنین على (ع) متصل است. او از میان آن چهار سلسله، سلسله ذهبیه را درست‏ترین و خالص‏ترین آنها مى‏داند.
سلاسل اهل الفقر اربعه کما                                 قد اشتهرت فى الامّه الاحمدیّه
و قد انتهت اسناد جمهورهم الى                           على امیرالمؤمنین (ع) الاعزّه
ولکن فى ایران سلسله و هم                                  قد انتسبوا بالحضره الرّضویّه
و هم خلّص الأشیاع فاشتهروا اذن                           لدى حزب اهل الحقّ بالذّهبیه
*
و انّى خدمت العارفین اللّذینهم                                اکابر حزب الشیعه العلویّه
و کانوا ملوک الفقر فى عصرهم و هم                        قد انتسبوا فى نهج سیر الطریقه
بسلسله قدسیّه رضویّه                                          و مشهوره فى الفقر بالذهبیّه     
او اهل سلوک را چهار قسم دانسته و آنان را سالک، مجذوب، سالک مجذوب و مجذوب سالک نامیده و گفته است که سالکان، دانایانِ «منهاج علوم دین»، و مجذوبان، طى ‏کنندگانِ «طریق عشق» هستند.
ولیکن اهل معنى چهار قسمند                                  به صورت گر چه هم از اهل رسمند
یکى سالک یکى مجذوب باشد                                    سیم آن سالک مجذوب باشد
چهارم فرقه مجذوب سالک                                         که گشته آگه از کلّ مسالک
گروه اولیشان سالکانند                                              که منهاج علوم دین بدانند
طریق علم باشد راه سالک                                    اگرچه خود نرسته است از مهالک
که تا سالک نگردیده است                                     مجذوب  بود در راه استرشاد معیوب
طریق عشق باشد راه مجذوب                                که او اندر بدایت هست محبوب
ولیکن گر بود مجذوب مطلق                                     ز عشق حق شده دیوانه حق
به نور عشق عقلش گشته مستو                             ر  شده مغلوب در نورٌ على نور
شده مخلوط، عقل ظاهر او                                     که نور عشق گشته قاهر او
چنان مستغرق اندر بحر نور است                        که فارغ گشته از عقل و شعور است
یکى آن سالک مجذوب باشد                                    که در راه طلب مطلوب باشد
چو ایشان علم ظاهر را بخوانند                                   اصول و فرع دین را بار دانند
به کار آرند علم ظاهر خویش                                   ز فیض خشیه‏اللّه‏اند درویش
کم افتد سهو اندر راه آن جمع                             که نور علم ایشان هست چون شمع
تمامى فرقه مجذوب سالک                                 که بشناسند در آخر مسالک
ز اوّل علم ظاهر را نخوانده                                 به عشق از ماسوى دامن فشانده
چنین عشقى بر ایشان گشته غالب                           که نتوانند شد بر علم طالب
مگر آن چیز لابدّ است در راه                                      ز علم شرع در منهاج اللّه
که تا اعمال ایشان جمله با شرع                               موافق باشد اندر اصل و در فرع    
 از نکته‏هاى مهم و جالب توجه آن است که قطب‏الدین، از نام صوفى و انتساب به تصوف پرهیز مى‏کند و اطلاق صوفى به اهل فقر را اتهام مى‏شمارد و در بیشتر موارد از عارفان با عنوانِ «اهل فقر» و «اهل سلوک» یاد مى‏کند:
و سمّوا جمیع السالکین سبیلهم                                بصوفیّه لابامتیاز البصیره

                                                                *
فسمّوا جمیع العارفین بفهمها                                    بصوفیه من حیث فرط الحماقه

                                                                 *
   فسمّوا جمیع العارفین بهذه                                  الطریقه صوفیا لتلک الشباهه
توحید و وحدت وجود:
     از دیدگاه‏هاى عرفانِ نظرى قطب‏ الدین مى ‏توان به مسأله وحدت وجود اشاره کرد.
و انّا بحمد اللّه جلّ ثنآئه                                           کذاک اهتدینا فى سبیل السلامه
هدینا بفضل العارفین و علمهم                                    الى الوحده العلیا بنور الولایه
*
مقدّمه ادراک تحقیق وحده                                      الوجود بمعنى الحق عند الهدایه
شهاده کلّ الانبیاء بوحده                                                  الهیّه ذاتیّه ازلیّه
                                                               *
و انّ اعتقاد العارفین بوحده                                            حقیقیّه ذاتیّه ازلیّه
مقدسه عن وحده عددیّه                                          تشار باوهام العقول السّخیفه
عقیده توحید النبیین کلّهم                                            حقیقه وحى اللّه ربّ البریّه
و هم شهدوا بالوحده الازلیّه                                            الحقیقیّه الذّاتیّه الابدیّه  
   قطب‏الدین در مبحث توحید و وحدت وجود به شدت با نظریه وحدت عددى و نیز اشتراک لفظى و معنوى در حقیقت وجود و حقایق اسماء الهى مخالفت مى‏کند.
لک الحمد یا من لیس صدق وجوده                               على ذاته العلیا بمعنى الشراکه
و ما کان مفهوم الوجود مشککا                                      و لا کلّ اوصاف الکمال الحمیده
کما لم‏یکن شئ شریکا لذاته                                             لدى ازل الازال قبل البریّه
کذلک معنى وحده لاشریک له                                        الى ابد الاباد فى کلّ نشاء
هفلیس الوجود مع کمالات ذاته                                   مقولاً على التشکیک عند البصیره
                                                            *
فبدّلت فى توحیده بالهدایه                                            ضلاله شرک الوحده العددیه
و لم یبق بین اللّه جلّ ثنائه                                          تعالى و بین الخلق زعم الشراکه

                                                            *
     او وحدت وجود عارفان را همان توحید دانسته و گفته است که برخى چون معنى وحدت وجود را نفهمیدند به اذیت و آزار و افترا به اهل فقر و عارفان پرداختند و آنان را کافر شمردند.
     همچنین در توحید و وحدت وجود گفته است:
و توحید حزب العارفین بوحده                                 الوجود معانى وحى اهل النبّوه
و لم یفهموا المعنى المراد بوحده                          الوجود بمعنى الحق عند الهدایه
قد اتّهموهم بالضّلال و کابروا                                  اکابر حزب الشیعه الرّضویّه
بانّ فلانا قائل فى کتابه                                        کذا و کذا من غیر فهم العباره
و ان فلانا قال لفظه وحده                                    الوجود فهذا کافر فى الشریعه
و لم یفهموا معنى حقیقه وحده                             الوجود باوهام العقول الضّعیفه
و انّ اعتقاد العارفین بوحده                                      حقیقیّه ذاتیّه ازلیّه
  مقدسه عن وحده عددیّه  تشار                            باوهام العقول السّخیفه
    قطب الدین، صفاتِ فعل را حادث و صفات ذات را ذاتى و غیر متکثر مى‏داند:
فلیست صفات الذّات محدوده و لا                           یشار بها مع ذاته الصّمدیّه
و اما صفات الفعل فالکلّ حادث                              بمفهومها العقلى عند الدّاریه
فامّا صفات الذّات ذات وجوده                                  تعالى عن التحدید او وهم کثره
     و اما صفات الفعل حادثه به                               و مصداقها اشراقها بالافاضه
 

نام:
ايميل:
وب:
شماره امنيتي: