دانشنامه مشاهیر نی‌ریز

نوشته‌ها

 ارجوزه علویه فى الصرف و النحو: این اثر که با عنوانِ منظومه صرف و نحو علوى نیز از آن یاد شده ، ارجوزه‏ اى است در صرف و نحو عربى به همراه ارجوزه ‏اى در شرح حدیثى از امیرالمؤمنین (ع) به زبان عربى؛ بنابراین، این اثر خود شامل سه منظومه است: ارجوزه فى الصرف، ارجوزه فى النحو، و ارجوزه فى شرح حدیث امیرالمؤمنین (ع). ارجوزه صرف، که آن را «نظم اللئالى» نیز خوانده ‏اند ، شامل هزار و چهارصد و بیست و سه بیت ـ یا به گفته آقابزرگ طهرانى، هزار و پانصد و سى و شش بیت  ـ است و چنانکه گفته‏ اند، قطب ‏الدین آن را در سال ۱۱۵۰ ه . ق. سرود ؛ امّا موفق به اتمام آن نشد و بعد از وفاتش، فرزندش سید على، قسمت مهموز و معتل آن را به پایان رساند .
    آغاز:
                         الحمدللّه الحمید فى الازل                         صرف فى القرآن من کل مثل   
  برخى گفته ‏اند که سید قطب ‏الدین این منظومه را براى فرزند تقى ‏خان شیرازى، حاکم شیراز، به نظم در آورد ، امّا چنانکه خود قطب ‏الدین اشاره کرده، او این ارجوزه را براى فرزندش سیدعلى سرود .
                          کتبته تذکره لابنى على                                نوره اللّه بنوره العلى
                          تعال یا بنى و اطلب الهدى                           واسع لادراک المعالى ابدا  
   ناظم در این منظومه سه بار نام خود را آورده است که دو مورد با استفاده از صنعت براعت در اثناء نعوت مقدماتى است:
                          هم فلک العلم و قطب‏ الدین                           هم شفائى و بهم یقینى
                           و انهم شمس سماء العلماء                        و قطب ‏الدین العرفاء الحکماء   
  بار آخر نیز در خاتمه است که اشاره خواهیم کرد.
     موضوع این قسمت، مباحث صرف و شامل یک مقدمه، دو مقاله و خاتمه است.
                   اتلوا علیکم اولا مقدمه                               ثم مقالتین ثم الخاتمه   
  مقدمه در معنا و اقسام تصریف است:
                اما المقدمه فى التصریف                           و مجمل الاقسام فى التصریف  
   مقاله اول به مباحث افعال سالم، اوزانِ ماضى و صرف و اشتقاق آن، علامات و ساختن فعل مضارع، تصریف فعل امر، نون تأکید، لازم و متعدى، معانى ابواب و خواص هر یک و مشتقاتِ هشت گانه اختصاص دارد.
                            مقاله فى سالم المشتقات                            ثم و نبتدى بالفعل فى التصریفات
    مقاله دوم ـ که به احتمال توسط سیدعلى فرزند سید قطب ‏الدین سروده شده، درباره قوانین افعال غیر سالم، مضاعف و معتل به بحث مى ‏پردازد.
                            مقاله مفصل المعالم                                   فى صرف مشتقات غیر السالم
در خاتمه به بحث درباره بقیه افعال غیرسالم و اقسام مهموز مى ‏پردازد.

          خاتمه الکتاب فى المهموز                                      فاعرفه یا مستکشف المرموز

                                                               *
           الحمدللّه الحمید فى الازل                                         صرّف فى القرآن من کلّ مثل
           منّ على المکارم الهدات                                          بقوله نصرّف الایات
           من ضرب الامثال للانسان                                       علّمه البیان فى القرآن
           صلىّ على الصادر فى البدایه                                    من مصدر الابداع للهدایه
            نور رسول اللّه اصل واحد                                       منبع فیض الرّسل الاماجد
            و آله الاعاظم الکرام                                              اماجد الاکارم العظام
            انوارهم من نوره مؤتلفه                                         تلمع فى الامثله المختلفه
            بل شمسه العلیا تکون فى السفر                               یضیئى فى بروجها اثنى‏عشر
            هم فلک العلم و قطب‏الدین                                        هم شفعائى و بهم یقینى  
   امّا قسمت نحو آن را که شامل سیصد و بیست بیت ـ یا به گفته برخى سیصد و دو بیت  ـ است، در هنگام ورود به قزوین در سال ۱۱۳۰ ه . ق.، براى برخى از ارادتمندان به نظم آورده است. این ارجوزه شامل یک مقدمه کوتاه، متن و خاتمه است. مقدمه، تحمید و نعت مختصرى را دربر دارد.
     آغاز:
            حمدا لمن الیه طیب الکلم                                           یصعد فى سماء علم من علم
            نظمت للکرام و الأماثل                                              لیحفظوا رساله العوامل
            وشحتها ظرائف المثال                                              ضمنتها طرائف الامثال  
   متن این بخش، بر بیست قسمت شاملِ تعریف نحو، اقسام کلمه، اعراب و اقسام آن، و ... تقسیم شده و در پایان گفته است:
           ان من الاشعار نور الحکمه                                          و انّها للطّالبین رحمهاتممت
           جوف لیله ابیاتى                                                       قد نهبت وقتى کالبیّات
            قد انتهت لبعض اخوان الصفا                                      على ید الدّعى الى نهج الوفا
            ناظمه خادم علم‏الدین                                                 محمّد یدّعى بقطب‏الدین
            فى سنه المائه و الثلاثین                                            و الالف فى عام ورود قزوین     
از ویژگیهاى این منظومه این است که ناظم تمام شواهد صرفى و نحوى را به نظمى شیرین و شیوا، یا از آیات قرآن و یا از احادیث و یا از کلام اولیا آورده است. به عنوان مثال در ابواب ثلاثى مزید گفته است:
            تجمّل العارف بالجمال                                                   تبارک الخالق ذوالجلال
            و انشرح الصدور بالانوار                                                   واعتصم التّوّاب بالغفّار
            و اصفّر وجه الخاشعین السعدا                                    واستمسک المستغفرون بالدّعا
            و ابیض وجه کل من قد اهتدى                                    هنالک اخضوض بستان الهدى
             تسر بل العزّه و الکمالا                                                 من اقشعرّ جلده اجلالا
            طوبى لمن قد اکمل العقولا                                            بعلمه و بیّن المجهولا   
   نیز در قسمت نحو در بحث از حروف جارّه گفته است:
         فاجتنبوا الرّجس من الاوثان                                              واعتصموا بعروه الایمان
            بل اعرضوا عن صنم الشرک الخفى                                واخلصوا للّه بالقلب الوفى
            واستخرجوا ارواحکم من الجفا                                   فى سبل الهدى الى باب الوفا
            واسهروا للعلم و العباده                                            حتى شروق النیّر السعاده
            یا رُبّ علم لیس یغنى احدا                                          خلا کتاب الله دین احمدا
             آیاته کانت بایدى سفره                                              و قد تجلّت لکرام البرره
    خود ناظم نیز درباره بهره بردن از آیات قرآن جهت شاهد مثال گفته است:
             الحمدللّه المجید فى الازل                                     صرف فى القرآن کل مثل
              لکننى فى ضمن نظم عال                                      وشحته بدایع الامثال
                 فصار کالدلاله الفصیحه                                      بدل فى امثالها الملیحه
              و تستبینوا من کتاب اللّه                                      و تستفیضوا من خطاب اللّه
            لکن لدى العطام من بیانى                                          استطعموا مائده القرآن   
  پایان این دو منظومه:
           الحمدللّه الحمید الواحد                                            صل على ساداتنا الاماجد
            محمد و آله الکرام                                                    اکابر الافاضل العظام  
   این منظومه را میرزامحمد حسین عشقى، با خط نسخ کتابت کرده و در سال ۱۳۱۸ ه . ق. در تبریز به صورت سنگى چاپ کرده است . همچنین با عنوان القصیده العلویه النّحویه به کوشش حامد ناجى اصفهانى در ۱۳۷۶ ش به چاپ رسیده است.
     قطب‏ الدین در مثنوى انوارالولایه از این دو ارجوزه یاد کرده و آنها را «نظم اللئالى» و «مرجان و یاقوت» خوانده و گفته است که آنها را براى فهم بهتر و آسان قرآن کریم سروده است:
        دو نظم آورده بودم بهر قرآن                                     فصیح و بلیغ اندر فهم آسان
         یکى در صرف چون نظم لئالى                                که مى‏باشد اساس هر کمالى
        یکى در نحو چون مرجان و یاقوت                            که باشد فى الحقیقه جان را قوت
           به نظم آورده بودم در جوانى                                  براى فهم جمعى دوستانى
        بخوان در راه دین آن نظمها را                                      براى فهم قرآن خدا را
        بفهم و حفظ کن بهر هدایت                                       براى گنج علم بى‏نهایت
         که ره‏یابى به اقلیم معانى                                        بیابى زندگى جاودانى
        شوى با معنى قرآن هم راز                                       که در جنّات عدن آیى سرافراز
                                                                  *
     آقابزرگ طهرانى از ارجوزه دیگرى در نحو خبر داده است. او این ارجوزه را که ارجوزه فى الصرف نیز ضمیمه آن بوده، مفرّح القلوب فى العوامل خوانده و گفته است که ناظم، آن را براى میرزاابوالحسن خان سروده بوده است. چنانکه آقابزرگ اشاره کرده، این رساله که موضوع آن نحو است با ارجوزه فى النحو سابق الذکر از نظر بیان و برخى مطالب کاملاً متفاوت است.
     آغاز:
           حمدا لمن الیه طیب الکلم                                         یصعد مرفوعا بعامل علم   
  این مجموعه که در کتابخانه شخصى میرزا هادى خراسانى حائرى بوده، منظومه دیگرى نیز با عنوانِ «منظومه فى اصول الدین» دربرداشته که با توجه به مطالبى که آقابزرگ نقل کرده، به احتمال بخشى از دیگر منظومه‏ هاى او است.
     شیخ عبدالامیر بن شیخ عبداللّه بصرى (متوفى ۱۳۴۶ ه . ق.) که ناظم این ارجوزه را به اشتباه سیّد جلال‏ الدین تبریزى خوانده، آن را شرح کرده و نزهه الطلاب نامیده است. جزء نخست این شرح در سال ۱۳۴۴ ه . ق. به طبع رسیده است .
    ارجوزه سوم: «ارجوزه فى شرح حدیث امیرالمؤمنین» است که شارح در آن به شرح و توضیح حدیثِ «انّ فساد العامه من الخاصه، والخاصه خمسه اقسام: العلماء، الزهاد، التجار، الغزاه، احکّام» پرداخته است.
     قطب‏ الدین این منظومه را که شامل سیصد و پنجاه و یک بیت ـ یا به گفته آقابزرگ طهرانى، سیصد و هفتاد بیت ـ است  به همان وزن ارجوزه فى النحو سروده است
    آغاز:
               الحمدللّه وسیع الرحمه                     یرزق من یشاء نورالحکمه     
 
     برخى با توجه به یک بیت از آن ارجوزه، احتمال داده ‏اند که نام دیگر این منظومه «اللئالى المنثوره» باشد.

               اتیتکم لآلئا منثوره                                فى هذه الروایه المسطوره

    از ارجوزه علویه فى الصرف و النحو، نسخه ‏اى در کتابخانه شخصى میرزامحمدعلى اردوبادى موجود بوده و آقابزرگ آن را دیده است .
    در کتابخانه عبدالمجیدِ مولوى، منظومه ‏اى با عنوانِ ارجوزه در عوامل نحو با شماره ۱ / ۵۴۳ موجود است که آغاز آن با آغازِ منظومه ارجوزه فى النحو که آقابزرگ آن را مفرّح القلوب نامیده یکى است، لذا به احتمال این دو اثر یکى است. اثر دیگرى نیز با عنوانِ ارجوزه در حکم و مواعظ با شماره ۲ / ۵۴۳ در همان کتابخانه موجود است  که به احتمال یا همان ارجوزه در شرح سخن امیرالمؤمنین است یا بخشى از یکى از آثار دیگر قطب ‏الدین. اثرى را نیز که آقاى خاورى با عنوان ارجوزه در حکم و مواعظ معرفى کرده ، انوارالولایه عربى است . آقابزرگ طهرانى از رساله ‏اى دیگر با عنوانِ ارجوزه در فقه یاد کرده و آن را به قطب‏ الدین نسبت داده است . اما انتساب این اثر قطعی نیست.

نام:
ايميل:
وب:
شماره امنيتي: