قصیده عشقیه(اثرسید قطب الدین محمد حسینی نیریزی): : دانشنامه مشاهیر نی‌ریز

نوشته‌ها

قصیده عشقیه(اثرسید قطب الدین محمد حسینی نیریزی)
قصیده عشقیه: قصیده‏اى عربى در بیان اطوار حقیقت عشق در قلوب مردان الهى که به زبان عشق سروده و در آن بشاراتى است براى قلب عاشق صادق، در حدود چهار صد بیت (سیصد و نود و دو بیت)، در ده اشاره.
     همچنان که در ترجمه غزل عطار یاد شد، قطب ‏الدین در جوانى غزلى از عطار شنید که بعدها آن را به عربى ترجمه کرد و در سال ۱۱۴۵ ه . ق.، قصیده ‏اى بر وزن و قافیه آن با نام قصیده عشقیه سرود.
     «ثم انشدت بعد سنین بمقتضى المقام و الحال على اوزان تلک الابیات التى قلتها بالاجمال هذه المنظومه تفصیلا لبیان اطوار حقیقه العشق فى قلوب افاضل الرجال بل فى کلّ العوالم بانوار الجمال و الجلال و سمیّتها بالقصیده العشقیه بلّغ اللّه المتدبّر فیها الى المقامات السّنیّه العلیّه و لقد اومات لدى تعبیر العبارات من حیث شئونات العشق بعشره اشارات و کان انشادها فى سنه الف و مائه و خمسه و اربعین و لقد کتبها ناظمها الفقیر الى الله ربّ العالمین محمّد الحسینى المدعوّ بقطب‏الدین و السلام على علماء الرّبّانیین و العرفاء الصمدانیین و الحکماء الالهیین و الفقراء العاشقین العارفین و کل عباداللّه الصالحین المتقین و رحمه‏الله و برکاته ».

الحمدللّه انّ العشق قد شرقا من مشرق القدس بالانوار قد برقا
بحبّ عشّاقک اللّهم فزت به    فقلبى اصطبح العرفان و اغتبقا
یا من تَجرّ فیه العاشقون و ما    شمّوا بعرفانهم من کنهه عبقا
وعدتنى جنه المأوى و نعمتها حسبى مقامات اهل العشق مرتفعا
ابواب حبّک لاتغلق علىّ و قد فتحت لى باب فضل کان منغلقا
زدنى المحبّه و البلوى لتعتقنى طوبى لمن فى سبیل العشق قد عتقا

     اشاره اوّل: تحقیق حقیقت عشق که ظهور او به نور محمّد (ص) است:

طوبى لمن میّز الذّات القدیمه فى توحیدها عن حدوث الخلق و استبقا
الى محبّته سبحانه ازلا    بنور عشق حقیقى به وفقا
و انّما العشق افراط المحبّه بل معناه شده حب خالص صدقا
العشق ربط کثیر الحادثات هنا    بالواحد الازلىّ الحق مذخلقا
بالعشق ابداع خلق العالمین و فى    حدیث قد کنت کنزا شاهد نطقا
و قد تجلّى بخلق المصطفى و له    قد ابدع الخلق تکریما و قد رزقا
و نوره اوّل الابداع یشرق من ظهوره کلّ ما فى الکون قد شرقا
فنوره رحمه للعالمین و من    الکرامه کلّ ما فى العالم ارتزقا

*
     اشاره دوم: اینکه عشق منشأ حقیقت وجود عالم و ایجاد بنى ‏آدم است:

العشق نور رسول الله سیّدنا مراه توحیده العلیا کما نطقا
سبّاح عرفانه سبحانه ازلا    قد غاص فى لجّه التوحید بل غرقا
العشق نور حبیب‏اللّه سیّدنا حدیث لولاک فى معناه قد سبقا
اسمعوا تحقیقنا فى المثنوى    من کلام المولوىّ المعنوى

     بعد از این بخش هایى از مثنوى معنوى را نقل کرده و سپس دوباره چنین ادامه داده است:

بالعشق تلک السموات العلى و ارتفعت    و النیران على اوجاتها اعتنقا
بالعشق تلک الجبال الرّاسیات علّت    و الارض قد خفضت و النّجم قدشرقا
بالعشق یحیى بساط الارض هامده    و من نضارته البستان قد خلقا
بالعشق اظهر فى الابداع آدم من    صلصاله فالى عرفانه استبقا
بالعشق ابداع کلّ الانبیاء و هم مراه اسمائه الحسنى و ماخلقا
بالعشق ایجاد کل النّاس ان سألوا عن والدیهم اجابا ان هما عشقا
من انکر العشق فلینکر حقیقته الّتى تجلّى بها اذ منه قدخلقا
العشق بحر عمیق لایکاد یرى    سیّاحه ساحلا بل فیه غرقا
و انّما العشق شمس یستضیئ بها    کل العوالم طوبى للّذى ومقا
*
     اشاره سوم: اینکه خلافت الهیّه ائمه معصومین (ع) از انوار عشق است:

العشق تاللّه معنى واحدٌ ازلاً و قد تولّى به من فیه قد ومقا
العشق انوار حبّ المصطفى ابدا و نور حبّ الّذى فى حبّه وفقا
لانّه شمس عقل الکلّ اذ بزغت و نوره اوّل الابداع قدخلقا
و انّ انوار عقل الکلّ واحده لکن اشعّته فى قلب اهل تُقى
فالعشق تکمیل عقل الناقصین لدى    الوصال من شمس عقل الکلّ لو برقا
انوار احبابه فى العشق واحده طوبى لهم و لمن فى عشقه صدقا
هنالک العشق انوار الخلافه فى    ائمّه نورهم من شمسه انفلقا
لانّهم کبراء عارفون و هم    کانوا مرایا لشمس العشق اذ شرقا
و انّهم اصفیاء اللّه سادتنا و نورهم واحدٌ ما کان مفرّقا
*
     اشاره چهارم: اینکه عشق عبارت است از مذهب حق و حقیقت صراط مستقیم:

الصلح معنى الصراط المستقیم ولا مناص الاّ بعشقٍ صادقٍ صدقا
انّ الشریعه منهاج الطریقه فى سلوک من فى الهدى بالدّین قد وثقا
ثمّ الطریقه منهاج یفوز بها الى الحقیقه فى دهرٍ اذا وفقا
هذا الصّراط لدى التحقیق مذهب من لقد تولّى بنور العشق واتّفقا
و هم احبّوا احبّاء الرّسول و لا یکون فى قلبهم بغض لاهل تقى
العشق انوار روح المصطفى و به    کلّ العوام مخلوق کما نطقا
ارواح کلّ الورى کانت اشعّته    فروحهم قبلهم من شمسه خلقا
و ینتهى مذهب العشّاق و العرفا    الى حقیقه عشق صادق صدقا
     قطب‏ الدین در این منظومه، به برخى از احادیث (احادیث غیر مشهور) نیز اشاره کرده، از آن جمله است حدیث «من عرفنى عشقنى» و حدیث تفرقه امّت به هفتاد و سه فرقه، و در توصیه به عدم تفرقه مسلمانان گفته است:

این المذاهب من بعد الوصول الى    حقیقه العشق یا طوبى لمن عشقا
تلک الثلثه و السبعون لو صدقوا    و قلبهم فى صراط العشق قد وفقا
ماخالفوا بینهم فى دینهم ابدا    و رأیهم عن سبیل اللّه ما افترقا
و اللّه الهمهم بالحقّ حینئذ و نور توحیده من قلبهم شرقا

*
     اشاره پنجم: اینکه مذهب فقرا ـ عارفانِ الهى ـ عشق است:

استمسکوا یا اولى الالباب و اعتصموا بالعشق بل عظّموا من نوره الخلقا
کونوا احبّاءه سبحانه ازلا    اشدّ حبّا و هذا دین من وثقا
اذ لانزاع لدى عشّاقه ابدا    و دینهم واحد ان عشقهم صدقا
حدیث الفقر فخرى شأنهم و لقد هدوا بنور رسول اللّه حین وقا
ولّوا وجوها عن الدّنیا و زینتها و قلبهم عن ذواهى حبّها افترقا
و هم ملوک جنان القدس قدقعدوا فى مقعد الصّدق هذا شأن اهل تقى

     اشاره ششم: اینکه حساب خلایق در آخرت با عشق است:

قولوا اسألوا قلبکم بالصّدق و استمعوا حتى یحاورکم فى عشقه ذلقا
هب انّ یومک هذا فى القیمه قد    بعثت واللّه فى القرآن قد صدقا
اقرأ کتابک بل ایات قلبک لا    حساب الاّ مع العشق الّذى استبقا
کفى بنفسک فى الدّنیا الّتى انصرمت    عمرا علیک حسیبا فى الّذى سبقا

*
     اشاره هفتم: کیفیت ظهور سلطنت عشق در دلها:

من مشرق القدس شمس العشق قد بزغت    و بدر عقلى لدى اشراقها انمحقا
و لیل ظلمه نفسى صار منصرفا نورالهدى بدرى قلبى قد التحقا
       در اشاره هفتم، بخشى از منظومه صفیرالعارفین را آورده است.
*
     اشاره هشتم: تسخیر دلها به دست سلطان عشق، فقط با جهاداکبر با نفس‏ امّاره امکان‏پذیر است:

یاایّها اللُّوَّم العُذّال معذره اصغى الى مطرب العشّاق لو نطقا
العشق نار و لایبقى سرادقها فماسوى اللّه فى قلب الّذى عشقا
الا و مکّه بیت اللّه انّ له لظى بها صار قلب العبد محترقا
و انّ موسى ابتغى من ناره قبسا فصار من انبیاء اللّه اذ افقا
هذا لانّ جهاد النّفس معرکه    عظمى لدى سالکٍ مع نفسه وفقا
العشق سیف و العشّاق معترک    یستشهدون به الاّ الّذى ابقا
و فرّ من سطوات العشق یومئذ    کالسّهم من قوس بلواها لقدمرقا
هذا لانّ ملوک العشق ان دخلوا    ملک القلوب اهاجوا کلّ من ومقا
هنالک ابتلى العشّاق وامتحنوا    و زلزلوا فى الوغى و استبدلوا الخلقا
القوم من مذهب العشّاق قد هربوا    فرّوا من الزّحف ما فازوا بنور تقى
کانّهم حمرٌ و العشق قسوره    فاستنفروا منه بل ادراکهم حمقا
و انّما العشق قتال لیعرض عن    بلواه من لیس فى الخیرات مستبقا
*
     اشاره نهم: اینکه رجوع به عوالم قدس جز به مدد عشقى که نفس اماره را بکشد و قلب را زنده کند، ممکن نیست:

ایها السالکون السّائرون الى    عوالم القدس طوبى للّذى استبقا
لسابقوا و اقتلوا بالعشق انفسکم و قرّبوها لمولاها الّذى خلقا
ثمّ ابذلوا ایّها العشاق کالشهداء ارواحکم و اسمعوا نصح الّذى صدقا
موتوا لتحیوا اذاشئتم سعادتکم    و خالفوا النّفس فى منهاج اهل تقى
العشق سمّ و تریاق فواعجبا    للنّفس و القلب امر مبرم سبقا
للنّفس سمٌ و فى البأساء یهلکها القلب تریاق صبّار به انعتقا
له جلال یمیت النفس سطوته له جمال فیحیى القلب مرتزقا
       در اشاره نهم بخشى از مثنوى را نقل کرده و سپس مثنویى به فارسى و عربى در ذم فلاسفه، مدح عارفان و به ویژه مولوى سروده است.
*
     اشاره دهم: این که علم و عمل، مدارج عشق، و عشق، رضوان الهى است:

الا تعالوا الى رضوانه استبقوا    یرافق الملأ الاعلى من استبقا
رضوانه العشق عند العارفین کما بیّنت تحقیقه عقلاً لمن وثقا
من جدّ قد وجد من لج قد ولج    ان دقّ دهرا على ابوابه الحلقا
لکن سیجعل فرقانا لمن هو فى    سلوک نهج الهدى قدکان اهل تقى
لایشترون هنا علما و لاعملا    الاّ خشوع الّذى فى العشق قد غرقا
علومنا عند علم الله فانیه    کذرّه عند نور الشمس اذشرقا
یا رُبّ علم علیمٍ لیس ینفعه لسانه عالم فى علمه سرقا
والقطب لیس له علم و لا عمل                            لکن برحمته العلیا لقد وثقا

    از این منظومه نسخ متعددى موجود است: نسخه ‏اىبه شماره ۸ / ۴۸۸۹ در کتابخانه مجلس شورا ؛ نسخه ‏اى به شماره ۴ / ۴۸۴ در کتابخانه مجلس سناى سابق ؛ دو نسخه به شماره ثبت ۲ / ۲۰ و ۴ / ۴۴ در کتابخانه آستان حضرت احمد بن موسى ؛ این اثر نیز به همت عمادالفقرا «حالى» ترجمه شده که نسخه‏اى از آن به شماره ۲ / ۲۲۶ در کتابخانه خانقاه احمدیه شیراز موجود است .
    قصیده عشقیه نخست ضمیمه قوائم الانوار و طوالع الاسرار راز شیرازى در تبریز ۱۳۱۵ ق. به صورت سنگى چاپ شد، و سپس در شیراز در سال ۱۳۲۶ ق. به طبع رسید.