دانشنامه مشاهیر نی‌ریز

نوشته‌ها

خطاطان نیریز، از صفویه تا قاجار

چکیده:

      از میرزا احمد نیریزی، خوشنویس سدهٔ ۱۱ و ۱۲ ه.ق، واضع خط نسخ ایرانی، و شاید چیره‌دست‌ترین نسخ‌نویس قرون و اعصار ایران که بگذریم، وجود خطاطان دیگری در دیار نیریز، از سدهٔ هشتم هجری گرفته تا به امروز، نشانگر آن است که هنر خطاطی، جدی‌ترین هنری است که صاحبان ذوق و هنر در شهر نیریز، از دیرباز تا کنون بدان عُلقهٔ خاطر داشته و به‌جِد بدان اهتمام ورزیده‌اند. نیریز پژوه نستوه، دکتر محمد جواد شمس نیریزی، در کتاب مستطاب خود، تاریخ و فرهنگ نیریز، به معرفی ۳۳ کاتب و خوشنویس نیریزی پرداخته است. در مقالهٔ حاضر، به معرفی اجمالی سه کاتب و خطاط ناشناختهٔ نیریزی -که یک‌تن از آنان در عصر میرزا احمد (عصر صفوی)، و دو تن دیگر در دورهٔ قاجار می‌زیسته‌اند- خواهیم پرداخت که نامی از آنان در اثر ارجمند جناب شمس نیست. نکتهٔ مهم آنکه در یکی از فهرستهای کتابخانهٔ مجلس، مجموعه‌ای از ادعیه که به خط احمد نیریزی نگارش یافته، به نام کاتب دیگری -که نگارندهٔ این سطور او را فرزند میرزا احمد می‌پنداشت-  معرفی شده است و این لغزش در فهرستوارهٔ دستنوشت‌های ایران (دنا) نیز راه یافته است. در این مقاله، این نسخه نیز معرفی خواهد شد. دکتر محمد جواد شمس در معرفی نُسَخ خطی میرزا احمد نیریزی در سراسر کتابخانه‌های ایران، از میان آثار غیر قرآنی موجود در کتابخانهٔ مجلس، تنها به شناسایی دو اثر توفیق یافته است؛ در بخش دوم این مقاله، ۱۸ ادعیه، ۳ وقف‌نامه، ۳ مرقّعهٔ به خط احمد نیریزی و نیز ۳ اثر منسوب به او که در کتابخانهٔ مجلس موجودند، به اجمال معرفی خواهند شد. در بخش سوم مقاله، گذری خواهیم داشت بر زندگانی و شعر شیخ الإسلام و شاعر چیره‌دست نیریز در عهد قاجار، سید اشرف، شهاب نیریزی، و شرح گزیدهٔ یکی از
بهاریه‌های او که نگارنده به تصحیح دوبارهٔ آن-خاصه مصرع‌های عربی- دست یازیده است. در این مقاله به نکاتی نویافته دربارهٔ زندگی و شعر شهاب اشاره خواهیم داشت. تحلیل این اثر از شهاب، به چند دلیل با موضوع کنگرهٔ بزرگداشت احمد نیریزی مناسبت تام دارد:

۱-     شهاب، گذشته از شأن شاعری، خود از خوشنویسان چیره‌دست در خطوط متعدد نیز بوده است؛ حال‌آنکه شمس نیریزی در ذیل خطاطان نیریز، هیچ اشاره‌ای به نام و این جنبه از هنر او نداشته است.

۲-     عمدهٔ شهرت احمد نیریزی به خاطر کتابت قرآن است؛ مُسَمَّطی را نیز که از شهاب برخواهیم رسید، سروده‌ای است کاملاً استوار بر تلمیحات و تضمین‌های قرآنی، که در نهایت با نعت امام زمان (عج) خاتمه می‌یابد.

­­­­

کلیدواژه‌ها: احمد نیریزی، خط نسخ، محمدبن احمدبن شمس‌الدین نیریزی، احمدبن محمدبن کمال شریف نیریزی، حسین نیریزی، محمد رفیع‌بن حسین‌علی نیریزی، میرزا محمد علی‌بن محمدحسن نیریزی، محمد ابراهیم (ساکت) نیریزی، شهاب، بهاریه

­

مقدمه:

    به عقیدهٔ نگارندهٔ این سطور، خوشنویسی و کتابت را باید جدی‌ترین دستمایهٔ هنری مردمان نیریز، از گذشته تا به امروز دانست؛ هنری که نام نیریز را به داشتن چنان هنرمندان و خوشنویسانی، آوازه‌ای بلند بخشیده است. این خطاطان از توانِ هنری و ناگزیر از شهرتی یکسان برخوردار نبوده‌اند و شمار قابل توجهی از آنان نیز در گذر تاریخ، گُمنام باقی مانده‌اند. تعداد خطاطان گذشتهٔ نیریز را باید به نحو چشمگیری بیش از آن دانست که نیریزپژوهان تاکنون به شناسایی ایشان اقبال یافته‌اند؛ چنانکه این نگارنده، تنها با بررسی آثار موجود در کتابخانهٔ مجلس، به نام سه خطاط ناشناختهٔ دیگر بازخورد. بی‌شک اگر غور و تفحص دقیقتری صورت گیرد، آثار بیشتری از دیگر خطاطان و کاتبان گمنام نیریز در کتابخانه‌های دیگر ایران به دست خواهد آمد. در بخش نخست این مقاله، آثار این سه خطاط گمنام، به اجمال و بر اساس تاریخ کتابت معرفی خواهند شد. باشد که این نگاشتهٔ مختصر، فراهم‌کنندهٔ زمینه‌ای برای تحقیقات دقیقتری در آینده باشد. نکتهٔ قابل ذکر آنکه ازاین‌میان، محمد رفیع نیریزی از همعصران میرزا احمد نیریزی و متعلق به دورهٔ صفوی‌است؛ حسین نیریزی و میرزا محمدعلی نیریزی نیز براساس تاریخ کتابتِ آثار، در عصرِ قاجار می‌زیسته‌اند. نکتهٔ دیگر آنکه برخی از کاتبان، همچون حسین نیریزی را باید صاحب فضلی مکفی نیز دانست؛ چه بسا کتابت متونی چون مُحاضِرات الاُدَباء و مُحاوِرات الشُّعراء و البُلَغاء، بزرگ‌ترین و معروفترین اثر علامه، ادیب و مفسر و لغوی، ابوالقاسم حسین بن محمد بن مفضّل، راغب اصفهانی (متوفّای ۳۹۶-۴۰۱) (راغب،۱۳۷۱: بیست و سه) از مشاهیر حکمای اسلام که فخرالدین رازی او را همدوش غزّالی شمرده است ( اساس التقدیس ص۵؛ به نقل از راغب،۱۳۷۱: هفت)، بیانگر دانش کافی کاتب، برای کتابت چنین متونی می‌تواند بود؛ خواه نسخه برای خود کاتب و یا به سفارش دیگری کتابت شده باشد. 

معرفی نسخه‌ها:

۱-    « عُدَّۀُ الدّاعی » اثر شیخ احمد بن محمد بن فهد حلی (م ۸۴۱ ه.ق). کاتب: محمد رفیع بن حسین علی نیریزی. خط: نسخ. تاریخ کتابت: جمعه ۹ رمضان المبارک ۱۱۱۲ ه.ق . صفحهٔ نخست دارای سرلوح عادی، حاشیهٔ دو صفحهٔ آغازین تزیین با گل‌های اسلیمی طلایی و مشکی، نسخه تصحیح شده، صفحات مجدول به طلا و شنگرف و لاجورد؛ عناوین و برفراز رؤوس مطالب شنگرف؛ در آغاز آن تملکی به سال ۱۱۲۷ موجود است که نام مالک پاک شده است. جلد: دو رو؛ روی جلد تیماج قهوه‌ای ضربی معرّق سوخت ترنج و سر ترنج  و گره‌دار طلایی، اندرون تیماج پسته‌ای. ۳/۱۲  ۲۱ سانتیمتر؛ ۱۳۸ برگ، ۱۷ سطر. (بنگرید به تصویر شمارهٔ ۱ و۲)

این اثر به شمارهٔ ۱۴۷۵۷ در کتابخانهٔ مجلس نگهداری می‌شود. (ر.ک. حسینی اشکوری، ۱۳۸۸: ۱۹۹)

۲-    « مُحاضِرات الاُدباء و مُحاورات الشعراء» از ابوالقاسم حسین بن محمد راغب اصفهانی (متوفّای ۳۹۶-۴۰۱ ه.ق) (راغب،۱۳۷۱: بیست و سه). نام کاتب: حسین نیریزی. به خط نسخ، ۲۶ محرّم ۱۲۸۰. عناوین و نشانی‌ها شنگرف؛ جلد: روغنی، روی جلد مینیاتوری از صحنهٔ کارزار دو لشکر و صف‌آرایی آنان در مقابل یکدیگر که به طرز ماهرانه‌ای نقاشی شده است؛ با حواشی مذهّب مرصّع و نقش گل و بوته. ۳۸۸ برگ؛ ۲۱  ۵/۳۴ ؛ ۲۷ سطر. این نسخه به شمارهٔ ۷۸۷۸ در کتابخانهٔ مجلس نگاهداری می‌شود (ر. ک. صدرایی خویی،۱۳۷۶، ج۲۶: ۳۵۴). تاریخ کتابتِ نسخه، مربوط به عهد قاجار و دورهٔ ناصرالدین‌شاه است (بنگرید به تصاویر ۳ و ۴ ).

۳-    «خسرو و شیرین» از میرزا محمد جعفر بن محمد باقر شعلهٔ نیریزی (م ۱۳۱۵ ه.ق). کاتب: میرزا محمد علی، ولدِ آقا محمد حسن نیریزی. نستعلیق، دوشنبه ۱۲ شوّال ۱۳۰۴ ه.ق. در اول نسخه یادداشتی است از شعاع شیرازی در مورد شاعر و مثنوی؛ در این یادداشت از مثنوی دیگر مؤلف به نام یوسف و زلیخا یاد شده است. در آخر نسخه مهر بیضوی «شعاع». جلد: تیماج سرخ مجدول. ۱۶۳ برگ، ۵/۱۰  ۱۷. ۱۰ سطر. موجود به شمارهٔ ۱۴۱۴۰ در کتابخانهٔ مجلس. (صدرایی خویی،۱۳۷۷: ۱۷۳)

     این منظومه که شعله آن را به استقبال نظامی سروده و به فرهاد میرزا، والی فارس، تقدیم کرده، بارها به چاپ رسیده است. این سروده یکبار توسط نورانی وصال تصحیح شده، اما دقیقترین تصحیح انتقادی آن توسط دکتر مختار کمیلی انجام پذیرفته که به زودی به زیور طبع آراسته خواهد شد. به‌هرروی، از کاتب این نسخه نیز، در تاریخ و فرهنگ نیریز ذیل کاتبان و خوشنویسان، ذکری به میان نیامده است. کتابت این نسخه نیز متعلق به دورهٔ ناصری است (بنگرید به تصاویر ۵ و ۶ ).

محمدبن احمد بن شمس الدین نیریزی

     در کتابخانهٔ مجلس، مجموعه‌ای از ادعیه به شمارهٔ ۱۲۲۱۸ نگاهداری می‌شود که فهرست‌نویس، کاتب را محمدبن احمدبن شمس الدین نیریزی معرفی کرده است (صدرایی خویی،۱۳۷۷، ج ۳۵: ۲۱۱). تنها اطلاع موجود از فرزندان میرزا احمد، دختر او بود که به همسری میر محمّد اسماعیل خاتون آبادی درآمده بوده است (شمس، ۱۳۷۹: ۴۳۳) و از وجود اولاد ذکور احمد نیریزی تا به امروز اطلاعات قطعی‌ای وجود ندارد. چنانکه صاحب کتاب  تاریخ و فرهنگ نیریز با قید تردید نوشته است: « [احمد نیریزی] ظاهراً صاحب فرزند پسری به نام میرزا محمد بوده و دعایی نیز به خط خود به او تقدیم داشته است» (همان: ۴۳۴) (با ارجاع به فهرست نسخه‌های خطی کتابخانهٔ ملی ملک، ج۹ص۴۱۶). گمان این نگارنده ابتدا آن بود که کاتب نسخهٔ مجلس، باید همان فرزند میرزا احمد نیریزی بوده باشد. اما وقتی به دیدن اصل نسخهٔ خطی از نزدیک توفیق یافت، متوجه لغزشی از سوی فهرست‌نویس شد. کاتب در انجامهٔ نسخه، نام خود را به‌صورت «ابن شمس الدّین محمّد احمد النّیریزیّ» کتابت کرده است (بنگرید به تصاویر ۷ و ۸ ). فهرست‌نگار، نام را بدین‌گونه خوانده است: «ابن شمس الدّین ، محمّدِ احمد [: محمدبن احمد] النّیریزی» ؛ حال آنکه خوانش صحیح، «ابن شمس الدّین محمّد، احمد النّیریزی» است. این لغزش در فهرستوارهٔ دستنوشت‌های ایران (دنا) و مجلد دوازدهم آن که مربوط به کاتبان دستنوشت‌ها است نیز راه یافته است (درایتی،۱۳۸۹، ج۱۲: ۶۷۸ ؛ ج۱: ۵۴۱) که می‌باید تصحیح شود. از نوادر اتفاقات آنکه وقتی این نگارنده در مجلد نخستِ فهرستوارهٔ دنا، در جستجوی نسخهٔ منتسب به محمد بن احمدبن نیریزی بود، به‌جای صفحهٔ ۵۴۱، به اشتباه، شمارهٔ ۵۴۱ آن مجلد را بررسی کرد و از حسن اتفاق به نام کاتب نیریزی دیگری برخورد. این کاتب
احمدبن محمدبن کمال شریف نیریزی نام دارد و نسخه‌ای به خط او که به نستعلیق کتابت شده و بدون تاریخ است، به شمارهٔ ۴/۹۶۹۴ در کتابخانهٔ مرعشی قم نگاهداری می‌شود (درایتی، ۱۳۸۹، ج۱ : ۲۵).

    دربارهٔ مجموعهٔ مورد بحث به خط احمد نیریزی، نکتهٔ آخر آنکه سال کتابت نسخه، ۱۱۳۷ه.ق، یعنی دو سال پس از تسخیر اصفهان به دست محمود افغان (۱۱۳۵ ه.ق) و پایان سلسلهٔ صفوی است؛ با این وجود، کاتب در ترقیمهٔ نسخه نوشته است: « کَتَبَهُ [...] فی سنه ۱۱۳۷ فی دارالسلطنۀ اصفهان حُفّت بالأمن و الأمان».

    و اما معرفی اجمالی نسخه:

    مجموعه‌ای است شامل سورهٔ یس، دعا جهت نصرت بر اعدا، دعا جهت شفا و حاجات، دعا در طلب سعادت، دعا برای مهمات و ...

آغاز: سورهٔ یس

انجام: «ربِّ زِدنا عِلماً و عملاً و یقیناً و اَلحِقنا بالصّالحین بِرَحمَتِکَ یا اَرحمَ الرّاحِمین»

نَسخ جَلی معرّب. کتابت ۱۱۳۷ ه.ق دارالسلطنهٔ اصفهان. تمامی صفحات مجدول مذهب مرصع، بین سطور نقش گل و بوتهٔ زرین، فواصل آیات با دوایر زرین. جلد: روغنی دو رو، ترنج با سر و جدول زرین. ۲۱ برگ؛ ۱۲  ۵/۱۸، ۹سطر. (صدرایی خویی،۱۳۷۷، ج ۳۵: ۲۱۱)

بخش های دیگر این مقاله را اینجاها بیابید: بخش نخست، بخش دوم، بخش سوم و بخش چهارم.   

نام:
ايميل:
وب:
شماره امنيتي: