نوشته‌ها
متن و شرح مسمط بهاریه در مدح امام زمان (عج)
این نوشته، بخش چهارم از مقاله‌‌ی "خطاطان نیریز، از صفویه تا قاجار" به قلم "محمد امیر جلالی (دانشجوی دورهٔ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی تهران)" است. برای حفظ امانت‌داری، متن مقاله عیناً ذکر شده است اما به دلیل تنظیم حجم صفحات، مقاله به ۴ قسمت تقطیع شده است.
... برای آشنایی خوانندگان با نمونه‌ای از سروده‌های شهاب و نشان دادن چیرگی او در امر شاعری، به ارائهٔ ۱۴ بند از استوارترین بندهای ...[مسمط بهاریه او] - با حفظ توالی معنایی- بسنده شد. ابتدا متنِ سروده و پس از آن توضیحات، و در انتها نسخه‌بدل‌ها را با هم خواهیم خواند.
[بهاریه]
۱ خدیو اردیـبـهشت، خیمه ز گُل زد برون کشیـد در باغ و راغ، سپاهی از حد فزون
جاءَهُمُ (۱) البَیِّنـات، لَـعَـلَّـهُـم یَـهـتَـدون صبا به تاک این سخن گفت ز راز درون
وَاللهُ مُخرِجٌ ما کُنتُم تَکتُمون
۲ شـقایـق افروخت رخ، یَومَئِذٍ مُـسفِرَهٔ بـنـفـشـهٔ جـویـبـار، آمــده مُستَبشِرَهٔ
که مُنهَزِم شد خزان، حُمُرٌ(۲) مُستَنفِرَهٔ شکست و برتافت رُخ، فَرَّت مِن قَسوَرَهٔ
کوس بشارت زنید، لَو کَرِهَ المُشرِکون
۳ صنوبر و سرو و کاج، کشـیـد(۳) سـر بر فلک رایت گل شد پدید، لِیَهلِکَ(۴) مَن هَلَک
بین که ز یک آب و خـاک، هُوَ الَّذی أیَّـدَک، فــی أیِّ صــورَۀٍ مــا شـاءَ رَکَّــبَـک
فَانظُر ماذا تَرَی، لَو کُنتُم تُبصِرون
۴ مـژده کـه آمـد بهار، بهارِ یُحیِی العِظام دِی به عدم زد قدم، وَ هوَ (۵) اَلَدُّ الخِصام
روزه ز می بشکنید به فِدیَۀٍ (۶) مِن صِیام قومـوا شُـربَ الرَّحیق، فَأتوا کَأسَ المُدام
جام صبوحی زنید، لَعَلَّکُم تَشعُرون(۷)
۵ (۸) قوموا شُربَ اللِّقاء، لِقاءِ رَبِّ الغَفور اَدرِک وَجهَ الحَبیب، بِشُربِ خَمرٍ طَهور
وَ ما تَرَی غَیرَهُ مِن لُمَعاتِ الظُّهور صبح ازل شد پدیـد، صَباحَکُم بِالسُّرور
روز قیامت رسید، یَومَئِذٍ تُحشَرون
۶ ماه من آمـد بـه بـاغ، وَ ما لَدَیهِ رَقیـب بِنِعمَۀٍ فاکِهین ز تین (۹) و زیتون و طیب
جام مرادش به کف لِکُلِّ (۱۰) عَبدٍ مُنیب تَمَنَّوُا المَوت گـفـت مـرا به وصل حبیب
فَدَیتُهُ بِاللِّقاء، ما کُنتُم تَکنِزون
۷ ألا ألا بَـشِّـروا (۱۱)، ذلِـکَ فَصـلُ الخِطاب یَأتِ بِخَلقٍ جَدید، یَومَ یَقومُ الحِساب
مُنزِلِ آیـاتِ غـیـب، مُظهِرِ ما فِـی الکِتاب قـائِـمِ اَمر اله، قـادرِ مـالـک رِقـاب
معنی نون وَ القَلَم، مَظهَر ما یَسطُرون
۸ شاهِ فلک آستان (۱۲)، ماه مَلَک انجمن زیـور عـرش برین، زیب زمین (۱۳) و زَمَن
مـحـیـط بحر بیان، مُـدیـر سِرِّ سخن حضرت صـاحب‌زمـان، محمّد بن الحسن
ناسِخ آیات کُفر، مُنسِخِ ما یَعمَلون (۱۴)
۹ چندی در پـرده مـانـد، لِیُبلِیَ المُؤمِنین برخی در غیبتش لَفی ضَلالٍ مُبین
خلقی در خدمتش فَأصبَحوا (۱۵) ظاهِرین(۱۶) جمعی، قالوا: «وَ ما نَحنُ بِمُستَیقِنین»
ألا ألا إنَّهُم قَومٌ لا یَشعُرون
۱۰ هرچه نظر می‌کنم در دو جهـان، اوست اوست خواجهٔ (۱۷) کَون و مکان، شاه زمان، اوست اوست
مـالـک اقـلیم دل، رَوحِ روان(۱۸) اوست اوست سِرِّ سُوَیدای عـشـــق، راز نـهـان، اوست اوست
وَ کُلُّ ما فِی الوُجود، بِذاتِهِ یُظهَرون(۱۹)
۱۱ حـلـقـه‌زنِ باب اوسـت، کعبه و بیتُ‌الحرام تـشـنـه‌لـب آب اوسـت، زمـزم و رُکـن و مَـقــام
مسجد و دیر و کُنِشت، سُبحه و زُنّار و جام به ذکر تقدیس اوست(۲۰) روز و شب و صبح و شام،
مهر و مه و مشتری، فی فَلَکٍ یَسبَحون
۱۲ به بزم توحید او، ساقی و من هر دو مست او ز مـیِ لعل‌گـون، مـن ز لـب مـی‌پرست
او شده از می ز پا، من شده از وی ز دست خندهٔ [می](۲۱) دل‌نشین، غمزهٔ او دل‌نشست
هر دو ز آیات غیب، مُبَشِّرٌ مُنذِرون(۲۲)
۱۳ شرابِ وصلم چشان، که سوختم سوختم شـرارِ هـجـرم نشـان، که سوختم سوختم
شکـر ز لعلم فشان، که سوختم سوختم به‌سوی خویشم کشان، که سوختم سوختم
صَبَرتُ نارَ العَذاب وَ مِنهُ لا یَصبِرون(۲۳)
۱۴ بهار و نوروز(۲۴) من، راست بگویم تویی ماهِ دل‌افروز من، راست بگویم تویی
طالع(۲۵) فیـروز من، راست بگویم تویی مقصد امروز من، راست بگویم تویی
اِرفَع عَنکَ الحِجاب، لَعَلَّهُم یَعرِفون(۲۶)
توضیحات:
به عقیدهٔ نگارنده، شهاب این بهاریه را به استقبال خمریهٔ منوچهری دامغانی سروده است. خمریهٔ منوچهری در قالب مُسَمَّط مسدّس و بهاریهٔ شهاب در قالب مسمط مخمّس است. بند نخست سرودهٔ منوچهری (۱۳۸۵: ۱۷۹) چنین است:
«آمد بانگ خروس، مُؤذِن می‌خوارگان صبح نخستین نمود روی به نَظّارگان
کُه به کَتِف برفـکـند چـادر بازارگان روی به مشرق نهاد خسـروِ سیّارگان
باده فـراز آوریـد چـارهٔ بیچارگان قوموا شُربَ الصَّبوح یا أیُّهَا النّائِمین»
از برخی فضلای نیریز شنیده‌ام که در مصرع «خدیو اردیبهشت، خیمه ز گل زد برون»، «گل» را «گِل» تلفظ می‌کنند؛ حال آنکه دلایل بلاغی بسیاری می‌توان در رجحان خوانشِ «گُل» اقامه کرد. در این مصراع، «خیمه ز گُل» یعنی خیمه‌ای از گُل، خیمه‌ای از جنس گُل؛ و اصطلاح «خیمه بیرون زدن» برآمده از رسم پادشاهان گذشته و به معنای خیمه به دشت و دمن بُردن و خیمه برپا کردن است. یعنی پادشه اردیبهشت، خیمه‌ای از جنس گُل، به دشت و دمن بُرد و خیمه‌ای از گُل برپا کرد؛ و معنای نهایی آنکه بهار، پدیدار شد. چنانکه سروده‌اند:
«گُل ز شبنم خیمه بیرون زد به استقبال من» (صائب تبریزی)
« به صحرا خیمه زد وز خرگه غنچه برون شد گُل گذشت ایام خلوت موسم سیر گلستان شد» (محمد فضولی)
«رسیده خسرو و انجُم به خانۀ بهرام زدند خیمۀ گُل بر منابر چوبین» (سلمان ساوجی)
به هر روی، «خیمه از گِل بیرون زدن» معنایی سخت نازل و دونِ مرتبهٔ بلاغت دارد؛ خاصه آنکه واژهٔ «گِل» را با دیگر واژگانِ این متن سراسر تغزّلی، پیوندی نیست. وانگهی در این بافت معنایی، «خیمه» را با «گِل» چه تناسبی می‌تواند بود؟
و اما دربارهٔ دیگر ابیات، بر اساس شمارهٔ بندها به ذکر آیاتی که شهاب، عبارات و واژگان سرودهٔ خود را از آنها برگرفته است، بسنده می‌کنیم. با ذکر این نکته که این ابیات، ممکن است به آیات متناظر دیگری نیز تلمیح داشته باشند. نکتهٔ آخر آنکه شهاب در اوج هنر و توانمندی، کلمات و عبارات قرآنی را از بافتِ معناییِ اصلی خارج کرده و آنها را با تلمیح و نیم‌نگاهی به زمینهٔ معناییِ اولیه، در بافتی تغزّلی به‌کار برده است.
۱ - وَ لا تَکونوا کَالَّذینَ تَفَرَّقوا وَ اختَلَفوا مِن بَعدِ ما جاءَهُمُ البَیِّنات (آل عمران/۱۰۵) (نیز همان/۸۶)
- وَ لَقَد آتَینا موسَی الکِتابَ لَعَلَّهُم یَهتَدون (المؤمنون/۴۹) (نیز أنبیاء/۳۱)
- وَ اِذ قَتَلتُم نَفساً فَادّارَءتُم فیها وَ اللهُ مُخرِجٌ ما کُنتُم تَکتُمون (بقره/۷۲)
۲- وُجوهٌ یَومَئِذٍ مُسفِرَهٔ (عبس/۳۸)
- ضاحِکَۀٌ مُستَبشِرَهٔ (عبس/۳۹)
- کَاَنَّهُم حُمُرٌ مُستَنفِرَهٔ (مدّثّر/۵۰)
- فَرَّت مِن قَسوَرَهٔ (مدّثّر/۵۱)
- هُوَ الَّذی اَرسَلَ رَسولَهُ بِالهُدَی و دینِ الحَقِّ لِیُظهِرَهُ عَلَی الدّینِ کُلِّه وَ لَو کَرِهَ المُشرِکون (توبه/۳۲) (نیز تکرار آیه در صف/۹)
۳- وَ لَو تَواعَدتُم لَاختَلَفتُم فِی المیعادِ وَلکِن لِیَقضِیَ اللهُ اَمراً کانَ مَفعولاً لِیَهلِکَ مَن هَلَکَ عَن بَیِّنَهٔ (أنفال/۴۲)
- وَ اِن یُریدوا اَن یَخدَعوکَ فَاِنَّ حَسبَکَ اللهُ هُوَ الَّذی اَیَّدَکَ بِنَصرِه و بِالمُؤمِنین (أنفال/۶۲)
- فی أیِّ صورَۀٍ ما شاءَ رَکَّبَک (إنفطار/۸)
- فَلَمّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعیَ قالَ یا بُنَیَّ إنّی أرَی فِی المَنامِ اَنّی اَذبَحُکَ فَانظُر ماذا تَرَی (صافات/۱۰۲)
- اَ فَسِحرٌ هذا اَم اَنتُم لا تُبصِرون (طور/۱۵)
۴- وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلاً وَ نَسِیَ خَلقَهُ قالَ مَن یُحیِی العِظامَ وَ هِیَ رَمیم (یس/۷۸)
- وَ مِنَ النّاسِ مَن یُعجِبُکَ قَولُه فِی الحَیوۀِ الدُّنیا وَ یُشهِدُ اللهَ عَلَی ما فی قَلبِه وَ هُوَ اَلَدُّ الخِصام (بقره/۲۰۴)
- فَمَن کانَ مِنکُم مَریضاً اَو بِهِ اَذیً مِن رَأسِهِ فَفِدیَۀٌ مِن صِیامٍ اَو صَدَقَۀٍ اَو نُسُک (بقره/۱۹۶)
- یُسقَونَ مِن رَحیقٍ مَختوم (مطففین/۲۵)
- بِاَکوابٍ و اَباریقَ وَ کَأسٍ مِن مَعین (واقعه/۱۸) اِنَّ الاَبرارَ یَشرَبونَ مِن کَأسٍ کانَ مِزاجُها کافوراً (انسان/۵)
۵- یُدَبِّرُ الاَمرَ یُفَصِّلُ الآیاتِ لَعَلَّکُم بِلِقاءِ رَبِّکُم توقِنون (رعد/۲) (نیز انعام/۳۱)
- وَ حُلّوا اَساوِرَ مِن فِضَّۀٍ وَ سَقاهُم رَبُّهُم شَراباً طَهوراً (انسان/۲۱)
- فَوَقاهُمُ اللهُ شَرَّ ذلِکَ الیَومِ وَ لَقّاهُم نَضرَۀً وَ سُروراً (انسان/۱۱)
- قُل هُوَ الّذی ذَرَاَکُم فِی الاَرضِ وَ اِلَیهِ تُحشَرون (ملک/۲۴)
- ما یَلفِظُ مِن قَولٍ اِلّا لَدَیهِ رَقیبٌ عَتید (ق/۱۸) (به‌نظر می‌رسد که شهاب در معنی اصطلاحی تصرف کرده و «رقیب» را نه در معنای قرآنیِ «مراقب» و نگهبان، بلکه در معنی رقابت‌کننده [در زیبایی] به‌کار برده است)
- وَ نِعمَۀٍ کانوا فیها فاکِهین (دخان/۲۷)
- وَ التّینِ وَ الزَّیتون (تین/۱)
۶- اِنَّ فی ذلِکَ لَآیَۀٍ لِکُلِّ عَبدٍ مُنیب (سبا/۹) (نیز ق/۸)
- قُل اِن کانَت لَکُمُ الدّارُ الآخِرَۀُ عِندَ اللهِ خالِصَۀً مِن دونِ النّاسِ فَتَمَنَّوُا المَوتَ اِن کُنتُم صادِقین (بقره/۹۵)
- هذا ما کَنَزتُم لِأنفُسِکُم فَذوقوا ما کُنتُم تَکنِزون (توبه/۳۵)
۷- وَ شَدَدنا مُلکَهُ و آتَیناهُ الحِکمَۀَ وَ فَصلَ الخِطاب (ص/۲۰)
- اِن یَشَأ یُذهِبکُم وَ یَأتِ بِخَلقٍ جَدید (ابراهیم/۱۹) (نیز فاطر/۱۶)
- رَبَّنَا اغفِرلی و لِوالِدَیَّ وَ لِلمُؤمِنینَ یَومَ یَقومُ الحِساب (ابراهیم/۴۱)
۸- هذا کِتابُنا یَنطِقُ عَلَیکُم بِالحَقِّ اِنّا کُنّا نَستَنسِخُ ما کُنتُم تَعمَلون (جاثیه/۲۹)
۹- وَ لِیُبلِیَ المُؤمِنینَ مِنهُ بَلاءً حَسَناً (أنفال/۱۷)
- هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی الاُمّیینَ رَسولاً مِنهُم یَتلوا عَلَیهِم آیاتِهِ وَ یُزَکّیهِم وَ یُعَلِّمُهُمُ الکِتابَ وَ الحِکمَۀَ وَ اِن کانوا مِن قَبلُ لَفی ضَلالٍ مُبین (جمعه/۲) (نیز مریم/۳۸ و لقمان/۱۱)
- فَاَیَّدنا الَّذینَ آمَنوا عَلَی عَدُوِّهِم فَأصبَحوا ظاهِرین (صف/۱۴)
- اَلا اِنَّهُم هُمُ المُفسِدونَ وَلکِن لا یَشعُرون (بقره/۱۲) (نیز همان/۱۳)
- وَ اِذا قیلَ اِنَّ وَعدَ اللهِ حَقٌّ وَ الساعَۀُ لارَیبَ فیها قُلتُم ما نَدری مَا السّاعَۀُ اِن نَظُنُّ اِلّا ظَنّاً وَ ما نَحنُ بِمُستَیقِنین (جاثیه/۳۲)
۱۱- وَ هُوَ الَّذی خَلَقَ الَّیلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمسَ وَ القَمَرَ کُلُّ فی فَلَکٍ یَسبَحون (أنبیاء/۳۳) (نیز یس/۴۰)
۱۲- یا أیُّهَا النَّبیُّ إنّا اَرسَلناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذیرا (أحزاب/۴۵) (نیز فتح/۸، اسراء/۱۰۵، فرقان/۵۶)
۱۴- وَ عَلَی الأعرافِ رِجالٌ یَعرِفونَ کُلّاً بِسیماهُم (أعراف/۴۶)
نسخه‌بدل‌ها:
«س» نشانهٔ تذکرهٔ سازگار، «ش» نشانهٔ اثر جناب شمس، و «ط» نشانهٔ چاپ طغرایی است.
۱- ط: جائتهم 2- ش: حُمرٌ ؛ شهاب در مصرعهای عربی، گاهی زحافات عروضی شعر عرب را به‌کار گرفته است. بی‌شک در اینجا «حُمُرٌ» صحیح است (بنا به نص آیه)؛ اگرچه در بحر «مُنسَرحِ» عرب، «فعلاتن» از زحافات «مستفعلن» نیست، اما باید آن را از تصرفات خود شهاب دانست چراکه در یک مصراع دیگر نیز پارهٔ دوم را به‌جای «مفتعلن [یا مفعولن یا مفاعلن] فاعلن» بر وزن «فعلاتن فاعلن» آورده است: «هُوَ الغَنیُّ الغَفور، هُوَ ذُو العَرشِ المَجید» (شهاب،1383: 62). 3- س و ش: کشیده 4- س: لهلک 5- س و ش: هو (- و) 6- س: به فدیه؛ ش: به فدیهٔ 7- س و ش: تشکرون 8- س و ش: فاقد این بند اند 9- ط: ز طین؛ س: زنبق 10- س: بکل 1۱- ش: ابشروا 12- س: آسمان 13- س: زمان 14- ش: ما یعلمون 15- س: فاصبح 16- (هر سه نسخه: الظاهرین؛ اما نص آیه: «ظاهرین») 17- ط: خدیو ( در س و ش مصرع دوم است) 18- س و ش: جانِ جهان (مصرع سوم است) 19- س و ش: ارفع عنک الحجاب لعلکم تؤمنون (که با مصرعهای قبل هیچگونه ارتباط معنایی ندارد) 20- ط: او 2۱- هر سه نسخه: من (تصحیح قیاسی است) 22- س: ینظرون 23- س و ش: حرت نار العذاب فمنه لا یبصرون 24- س: بهار امروز؛ ش: بهار نوروز 25- ط: کوکب 26- س و ش: تویی خداوندِ دین لولا یَستَفتِنون
توالی بندها:
توالی بندها در چاپ شمس، مطابق با چاپ سازگار (نسخهٔ س) است.
۱) ط: ۱ س: ۱ ۲) ط: ۲ س: ۲ ۳) ط: ۴ س: ۶ ۴) ط: ۸ س: ۵ ۵) ط: ۱۵ س: ندارد ۶) ط: ۱۸ س: ۲۴ ۷) ط: ۲۱ س: ۸ ۸) ط: ۲۲ س: ۱۵ 9) ط: 24 س: 32 10) ط: 25 س: 11 1۱) ط: 27 س: 34 12) ط: 29 س: 16
۱۳) ط: ۳۲ س: ۹ ۱۴) ط: ۳۳ س: ۳۱
مراجع مورد استفاده در این مقاله را در اینجا مطالعه کنید: مراجع
کلمات کلیدی
اطلاعات:
- مرجع: این مقاله در نخستین کنگره بین المللی استاد میرزا احمد نی ریزی ارائه شده است
- نویسنده/گردآورنده: محمد امیر جلالی
- نوع مدخل: نوشتار
- تاریخ ثبت:1393/2/19
عکسهای مرتبط :
نوشته های مرتبط :
- متن و شرح مسمط بهاریه در مدح امام زمان (عج)
- مسمط بهاریه در مدح امام زمان (عج)-(اثر شهاب نیریزی)
- شرح احوال و زندگانی عمان نیریزی
- قصیده مسمّط در مولود مسعود امام زمان (عج)
بیشتر »
ویدئوها مرتبط :
* هیچ موردی پیدا نشد...