معرفی منشآت شمس‌المعالی: : دانشنامه مشاهیر نی‌ریز

نوشته‌ها

صفحات ۱۱۴- ۹۱ جُنگ خطی شمارهٔ ۴۰۴۸/۳ کتابخانهٔ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران با هشت نامه از شمس‌المعالی نی‌ریز آراسته‌شده است. این صفحات که به خط نسخ کتابت شده‌اند، ابعاد ۱۲ × ۱۸ دارند و دارای رکاب‌اند. مخاطبان این نامه‌ها، مشخص نیست و تنها از درون‌مایهٔ یکی از آن‌ها، نامهٔ چهارم، می‌توان دانست که مخاطب، ابراهیم نام داشته است.

میرزا اسحاق با بهره از آرایهٔ «براعت استهلال» یا نیکو آغازی، نامهٔ خود را با آرایهٔ «سلام علی ابراهیم انّه اواه حلیم» می‌آغازد که زیباترین سرآغاز برای این نامه است.

مخاطبان منشآت شمس‌المعالی همگی دانشی مردان روزگار خود بوده‌اند. عناوین این نامه‌ها که همگی پس از غروبِ آفتابِ زندگی شمس‌المعالی، مستقیم و غیرمستقیم از روی خط وی کتابت شده‌اند، چنین است: مرحوم شمس‌المعالی به یکی از اعاظم نوشته (در نامه‌های بعدی به‌جای اعاظم، واژه‌های: سادات، اکابر، افاضل، اعیان، احباب و افاخم نشسته است). همهٔ این نامه‌ها، به‌جز واپسین آن‌ها، از روی خطِ آقا میرزا محمدصادق برادرزادهٔ میرزای وصال، رونویسی شده است؛ عنوان واپسین منشآت چنین است: سواد رقمی است که مرحوم شمس‌المعالی نوشته و در هامش آن آمده: «از روی خط مرحوم شمس‌المعالی نقل شد».

منشآت مرحوم شمس‌المعالی، ادیبانه از خامهٔ وی تراویده است و راستی و صمیمیت در همهٔ آن‌ها موج می‌زند. این نامه‌ها، نفثهالمصدور و شِکوه‌های جان‌سوز مردی است که سرمایهٔ عمر را عاشقانه بر سر دانش و کسب معالی گذاشته و اینک در سال‌های پایانی عمر، دستاوردی جز تهیدستی و حسرت ندارد. شمس‌المعالی در تصویر و تبیین نفثه‌المصدور خود از ابیات ستارگان ادب فارسی و تازی: حافظ، سعدی، خاقانی، متنبی، معرّی و... به استادی بهره جسته است. افزون بر این، ترفندها و آرایه‌های ادبی، ازجمله گونه‌های سجع و جناس، در زیبایی و آرایش نامه‌های خورشیدِ آسمانِ بلندی‌ها و بزرگی‌ها نقش روشن و آشکاری دارند.