شرح احوال و زندگانی ام سلمه بیگم: : دانشنامه مشاهیر نی‌ریز

فهرست دانشنامه مشاهیر

نوشته‌ها

      ام ‏سلمه بیگم ملقب به دعا، دختر سید قطب‏ الدین محمد نیریزى و نوه دخترى شیخ على ‏نقى اصطهباناتى، از زنان بزرگ، دانشمند و اهل عرفان که در سده دوازدهم هجرى قمرى مى ‏زیسته است.
     وى با توجه به مطالبى که در مقدّمه جامع الکلیات آورده، مى ‏بایست در سال ۱۱۴۳ ه . ق. در شیراز ولادت یافته باشد. امّ‏ سلمه در ۱۱۵۸ ه . ق. نزد پدرش به فراگیرى علوم و معارف دینى و عرفانى پرداخت و تا زمان وفات پدرش در ۱۱۷۳ ه . ق. در نجف‏ اشرف در خدمت او بود و از محضر او بهره جست. در مقدّمه جامع الکلیّات در این باره گفته است: «بنده از پانزده سالگى تا پانزده دیگر که والد مرحوم بنده در این دار فانى بى‏بنیاد بودند و بیان علم حکمت مى‏ فرمودند و بنده در جمیع محافل بیان گوهرفشانشان که در عرض این پانزده سال که پنج سالش در فارس و ده سال در نجف اشرف باشد حاضر و مستمع بودم و آنچه کلّیات مسائل حکمت بود به تدریج اخذ نمودم و جمع کردم ».
    او تا سالها در نجف اشرف ماند. از سال وفات و نیز مکان درگذشت وى اطلاعى در دست نیست.

جامع الکلیات
     تنها اثر امّ ‏سلمه، کتاب عرفانى جامع ‏الکلیات است. او این اثر را در مدّت پانزده سالى که نزد پدرش تلمذ مى‏ کرد به تدریج جمع آورد و چنانکه گفته، مطالب آن را از «انوار شموس حکمت عرفا» اقتباس و «کلیه مسائل حکمت الهیه که از اسرار است» جمع کرده است .
    ام‏ سلمه، در این اثر به شرح قوسین مهر نبوت پرداخته است.
     به هر حال، چنانکه خود او اشاره کرده، این کتاب را بر مبناى مباحث و موضوعات فصل‏ الخطاب که مفصّل و به عربى است، به فارسى نوشته و آن را نمونه و مقدمه‏ اى براى فهم مطالب فصل‏ الخطاب دانسته است: «ولیکن چون کتاب فصل‏ الخطاب به نظم عربى است و اکثر طالبان راه حق فارسى زبان باشند و ربط چندان به عربیت نداشته باشند ... به شرط تدبّر بلکه به نزد عارفى دانائى بخوانند از اوّل رساله گرفته تا به آخر نه هر موضع که برسد چرا که مسائل به ترتیب است، بعد از آنکه کتاب فصل‏ الخطاب را بخوانند هر چند که عربى است مى ‏فهمند چرا که این رساله نمونه ‏اى است از آن ».
    این کتاب شامل کلیات عرفان اسلامى در چهارده بیان است:
     بیان اوّل: در تحقیق معنى لاهوت که ذات حق سبحانه است و ثبوت وجود و وحدت وجود حق سبحانه به طریق عرفاء الهییّن.
     در این بیان به بحث درباره حقیقت وجود، بحثى منطقى درباره وجود و عدم، صفات ذاتیه و صفات فعلیه، رد و انکار وحدت عددى، اثبات وحدانیت عددى پرداخته است.
     بیان دوم: در تحقیق عالم جبروت که ظهور کمالات صفات الهى است که اجمالش صادر اوّل است که نور محمّدى است و تفصیلش تجلّى ثانى است که روح محمدى (ص) است.
     در این بیان به بحث درباره دایره توحید ـ دایره صغیره جهت تجلى اوّل و دایره کبیره جهت تجلّى ثانى ـ پرداخته است.
     بیان سوم: در تحقیق عالم ملکوت.
     درباره عالم ملکوت گفته است که عالم ملکوت تجلّى افعالى عالم ارواح است و جوهر اول روح کل است که روح محمّدى است و روح محمدى تفصیل نور محمّدى است.
     بیان چهارم: در تحقیق عالم آثار.
     بیان پنجم: در تحقیق عالم ناسوت.
     بیان ششم: در معرفت سیر ارواح از مبدأ.
     بیان هفتم: در معرفت سرّ آنکه ارواح از عالم قدس به این عالم اجسام به چه کار آمده ‏اند و فایده آمدنشان چیست.
     بیان هشتم: در معرفت صراط مستقیم، حرکت به آن و عود به وطن اصلى.
     بیان نهم: در معرفت قیامت و رجوع به آن.
     بیان دهم: در معرفت مراتب روح و سؤال قبر و سرّ معاد
     بیان یازدهم: در معرفت روح و عقل و نفس و بدن
     بیان دوازدهم: در معرفت اقسام سالکان و دانستن آنکه از این اقسام کدام مرشدند که مى‏توان تبعیت نمود.
     بیان سیزدهم: در معرفت راههایى که سالکان از آن راهها حرکت مى‏ توانند کرد.
     بیان چهاردهم: در معرفت سیر سالکان .
    تاریخ کتابتِ جامع ‏الکلیات در پایان منظوم ۱۱۸۳ ه . ق.، و در پایان منثور ۱۱۷۳ ه . ق. آمده است، که به احتمال تاریخ اخیر درست ‏تر است .
    از این اثر، چندین نسخه خطى موجود است: نسخه‏ اى به شماره ۸۵۷ در کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران، مجموعه اهدایى سید محمّد مشکوه ؛ که میکروفیلمى نیز با شماره ۵۶۳۱ از آن تهیه شده است ؛ سه نسخه با شماره‏ هاى ۴ / ۹۳۱۳، ۵۹۰۳ و ۶ / ۸۶۰۱ در کتابخانه آیت ‏الله مرعشى ؛ نسخه ‏اى به شماره ردیف ۲۶۱ و شماره دفتر ۷ / ۳۱۷۲ در کتابخانه ملى تبریز ؛ دو نسخه با شماره ۱ / ۱۶ و ۲ / ۲۴ در کتابخانه خانقاه احمدیه شیراز .
    این اثر به کوشش وحیدالاولیاء در شیراز در سالِ ۱۳۵۲ ه . ق. به صورت سنگى به چاپ رسیده است.