دانشنامه مشاهیر نی‌ریز

نوشته‌ها

این نوشته، بخش نخست از مقالهٔ "زندگینامه و منشآت میرزا اسحاق شمس‌المعالی نی‌ریزی" به قلم دکتر مختار کمیلی است. بخش‌های دیگر را که به متن و شرح منشآت (= نوشتجات منشیانه، مجموعهٔ نامه‌ها) شمس‌المعالی اختصاص دارد در بخش منشآت بیابید.

دیباچه

یکی از شاعران و نویسندگان نی‌ریز در دورهٔ قاجاری، میرزا اسحاق شمس‌المعالی نی‌ریزی است که دربارهٔ زندگی و آثارش مقالات اندکی نوشته شده است.

زنده‌یاد مرحوم سازگار در تذکرهٔ خود که نخستین یادنامهٔ فرزانگان نی‌ریزش توان خواند، کوتاه و مختصر از خورشید آسمان بزرگی‌ها (= شمس‌المعالی) یاد کرده است.

دکتر محمدجواد شمس در کتاب ارجمند «تاریخ و فرهنگ نی‌ریز» پیرامون زندگی و نوشته‌های آفتاب بلندی‌ها (= شمس‌المعالی) پژوهشی گسترده سامان داده است. وی برای نخستین بار به کتاب‌شناسی میرزا اسحاق پرداخته و با مراجعه به کتابخانه‌ها و موزه‌های پایتخت، از دست‌نویس‌های نویسنده و شاعر ما، دیدار کرده و آن‌ها را به جامعهٔ ادبی و فرهنگی کشور شناسانده است.

دکتر حسنعلی پیشاهنگ نیز در مقالهٔ «تبارشناسی و شجره‌نامه میرزا اسحاق شمس‌المعالی» چاپ‌شده در «مجموعه مقالات کنگره استاد میرزا احمد نی‌ریزی» دربارهٔ شمس‌المعالی و نیاکان و بازماندگانش مطالب تازه‌ای دارد.

با این همه ابری سترگ و انبوه، چهرهٔ زندگی شمس‌المعالی را تاریک کرده است که امیدست با تلاش پژوهشی مردان ما، این ابر تاریک، از چهرِ زندگیِ خورشید سپهر بزرگی‌ها، زدوده شود.

نام، نام شعری و لقب شاعر

نام نویسنده و شاعر ما در همهٔ آثاری که دربارهٔ وی گفتاری دارند، میرزا اسحاق ضبط‌شده است. در هامش (= حاشیه) دست‌نویس منشآت او، نیز همه جا، همین نام آمده است. عباراتِ کاتب دست‌نویس منشآت شمس‌المعالی چنین است:

«مرحوم میرزا اسحاق شمس‌المعالی به یکی از اکابر نوشته از روی خط آقا میرزا محمدصادق».

لقب وی نیز در همه‌جا، شمس‌المعالی، ضبط‌شده است. میرزا اسحاق، خود نیز در منشآتش بدین لقب، تصریح دارد: خبرت هست که من بنده شمس‌المعالی با همه مجد و معالی کیسه‌ام تهی است و کاسه‌ام خالی».

لقب شمس‌المعالی بین دو نفر از بزرگان نی‌ریز مشترک بوده است. امام‌جمعهٔ محترم نی‌ریز، آیت‌ا... سیّد محمد فقیه، دامت افاضاتُهُ، در نشستی که با این‌جانب در حوزهٔ علمیه امام جعفر صادق (^ع) داشتند، فرمودند که دو شخصیت در نی‌ریز، ملقّب به شمس‌المعالی بوده‌اند یکی سید سلیمان پسر سید عبدالله (برادر سید جواد) پسر سید علیرضا پسر سید مسیح پسر سید نعیم و دیگری میرزا اسحاق که موقوفهٔ وی به نام شمسمالی (صورتِ محاوره‌ای شمس‌المعالی) در محلهٔ امام مهدی امروزی (چنار شاهی و پهلوی سابق) معروف است. میرزا اسحاق جدّ آقای خواجوی است. شمس‌المعالی پسری داشته است به نام شمس‌الدین. پسر شمس‌الدین، اکبر بوده که پدر آقای خواجوی و سامانی است.

نام شعری (تخلّص) میرزا اسحاق، انجمن بوده است و شمس‌المعالی لقب اوست.

زادبوم و زاد سال شاعر

زادبوم نویسنده و شاعر ما در تذکره‌ها، نی‌ریز ضبط‌شده است امّا دربارهٔ زاد سال وی هیچ سند و دلیل معتبر و استواری در دست نیست. دکتر محمدجواد شمس  می‌نویسد:

میرزا اسحاق احتمالاً در اوایل قرن سیزدهم در نی‌ریز ولادت و در همان‌جا نشو و نما یافته و تحصیلات مقدماتی خود را به پایان رسانده است. (نامهٔ فرهنگستان، ۱۱۰)

نام پدر

در پاره‌ای از اسناد و منابع، نامِ پدر میرزا اسحاق، میرزا احمد نی‌ریزی ضبط‌شده است. در آغاز دست‌نویس منشآت شمس‌المعالی این عبارت آمده است: منشآت شمس‌المعالی اسحاق بن احمد نیریزی»؛ و در هامش صفحهٔ ۱۰۸ همین دست‌نویس آمده است که: «چند شعر از میرزا اسحاق بن میرزا احمد شهیر شمس‌المعالی»

راستی این میرزا احمد کیست؟ میرزا احمد نی‌ریزی نسخ‌نویس پرآوازه؟

دکتر شمس در مقالهٔ «شمس‌المعالی نیریزی و آثار او» چاپ‌شده در مجلهٔ «نامهٔ فرهنگستان» می‌نویسد: «وی فرزند میرزا احمد نی‌ریزی است» و اشاره‌ای بدین که این میرزا احمد همان میرزا احمد خوشنویس مشهور است ندارد. در تذکره‌ها نام پدر شمس‌المعالی ضبط نشده است (← مرآه‌الفصاحه، فارس نامهٔ ناصری، حدیقه‌الشعراء و ...)

در مقالهٔ «تبارشناسی و شجره‌نامه میرزا اسحاق شمس‌المعالی» آمده است که: نامدارترین فرزند مولانا میرزا احمد خوشنویس میرزا اسحاق است که گاهی انجمن و زمانی شمس‌المعالی تخلّص می‌کرده است (ص ۹۲). در جای دیگری از همین مقاله می‌خوانیم که:

«مولانا میرزا احمد خوشنویس نامور و شهیر در زادگاه خود شهر باستانی نی‌ریز تشکیل خانواده می‌دهد و صاحب ۵ فرزند می‌شود: میرزا ابراهیم، میرزا اسحاق شمس‌المعالی (انجمن)، بی‌بی کوچک همسر ملأ محمد مادر میرزا محمد، خوش‌نویس و واعظ، میرزا احمد، یک دختر دیگر که نامش بر نویسنده معلوم نشد» (همان، ۹۱)

نگارندهٔ این واژه‌ها، در اینکه شمس‌المعالی فرزند میرزا احمد نی‌ریزی نسخ‌نویس پرآوازه باشد سخت گمان‌مند و مردّد است؛ نخستین دلیل گمان‌مندی بنده این است که تذکره‌ها بدین پیوند اشارتی ندارند و این عدم اشاره با توجه به آوازهٔ جهانگیر خوشنویس ما، شگفت می‌نماید. دلیل دیگرِ گمان‌مندی من این است که تاریخ مرگ خوشنویس شهرهٔ ما با تاریخ احتمالی زاد سال میرزا اسحاق سازگاری ندارد بدین شرح که سال‌مرگ احمد نی‌ریزی خوشنویس را سال‌های ۱۱۲۹، ۱۱۵۱، ۱۱۵۵، ۱۱۷۷ دانسته‌اند (← مجموعه مقالات، ۲۴۲) اگر سال ۱۱۷۷ مهشیدی (= ۱۱۴۲ خورشیدی) را که به ما نزدیک‌تر است، سالِ رحلت میرزا احمد بدانیم و سالِ میلاد شمس‌المعالی را که به گفتهٔ محمدجواد شمس سال ۱۲۰۰ مهشیدی است (نخستین روز سدهٔ سیزدهم مهشیدی)، بین مرگ پدر و تولّد فرزند، بیست‌وسه سال فاصله می‌افتد و مگر می‌شود کسی بیست و اند سال پس از مرگِ پدر، دیده به جهان بگشاید.

این‌گونه ناسازگاری تاریخی در جای دیگری از مقاله (تبارشناسی و ...) نیز دیده می‌شود. در این مقاله آمده که بی‌بی کوچک (دختر احمد نی‌ریزی خوشنویس) مادر میرزا احمد خوشنویس و واعظ نی‌ریزی است:

مولانا میرزا احمد خوش‌نویس نامور ... صاحب ۵ فرزند می‌شود: میرزا ابراهیم، میرزا اسحاق شمس‌المعالی (انجمن)، بی‌بی کوچک همسر ملّا محمد مادر میرزا محمد دانشمند، خوش‌نویس و واعظ، ... (ص ۹۱)

بی‌بی کوچک (دختِ احمد نی‌ریزی) نمی‌تواند مادر میرزا محمد دانشمند، متولّد ۱۲۶۰ خورشیدی (= ۱۲۹۹ مهشیدی) باشد چه اگر فرض شود بی‌بی کوچک در سال ۱۱۷۸ مهشیدی (=۱۱۴۳ خورشیدی) یک سال پس از وفات پدر به دنیا آمده باشد، هنگام تولد میرزا محمد دانشمند حدوداً صدوبیست ساله بوده است و البته پذیرفتن و باور اینکه زنی در صدوبیست سالگی بار گیرد و فرزند آرد دشوار به نظر می‌رسد.

با این حساب‌ها، در انتساب شمس‌المعالی به احمد نی‌ریزی خوشنویس پرآوازه، باید تأمل کرد. به گمان بنده، شمس‌المعالی فرزند احمد نی‌ریزی‌ای غیر از احمد نی‌ریزی خوشنویس بوده است. شاید هم که شمس‌المعالی نوهٔ احمد نی‌ریزی خوشنویس بوده و به‌جای انتساب به پدر، به پدربزرگ خود منسوب شده است.

باری خورشیدِ آسمان بزرگی‌ها و بلندی‌ها، شمس‌المعالی نی‌ریز، فرزند دانش‌ها و هنرها و خصال خویشتن است؛ هنرهای شاعری و نویسندگی و آثارش که ازجملهٔ آن‌ها، منشآت اوست، فرزندان وی.

متن و شرح منشآت او را در اینجا بیابید.

نام:
ايميل:
وب:
شماره امنيتي: